Fuzûlî’nin Farsça şiirlerini içeren eser. Mensur bir mukaddime ile başlayan Dîvân’da yer alan nazım şekillerine, kasidelerin dâhil edilip edilmemesine göre şiir sayısı değişkenlik göstermektedir. Fuzûlî’nin Türkçe Dîvânı üzerinde de var olan bu tartışma şairin kasideleri, Dîvânı’na dâhil etmediği ve gazel divanı oluşturmayı amaçladığına ilişkin -divanların mukaddimelerinde yer alan- şairin kendi beyanına dayandırılır. Bununla birlikte, o dilde yazdığı şiirlerin tertip sırası gözetilerek divana dâhil edilmesi gerektiği şeklinde bir görüş de mevcuttur. Bu sebeple Fuzûlî’nin Farsça Dîvân neşirlerinin bir grubunda (Tarlan, Araslı) gazeller, terkib-bend, sâkî-nâme ve rubailere yer verilip kasideler alınmazken, diğer grupta (Mazıoğlu, Sıddîk) kasideleri de kapsayacak şekilde tüm Farsça şiirlere yer verilmektedir. Fuzûlî’nin Farsça şiirlerini içeren bir külliyat olarak Dîvân’ında, 49 kaside, 410 gazel, 3 musammat, 46 kıt’a, 105 rubai ve 1 mesnevi olmak üzere toplam 614 şiir bulunmaktadır.  Şairin Farsça Dîvânı’nda gazel, kaside ve rubailerin Türkçe Dîvânı’na oranla sayısal olarak fazlalığı dikkati çeker.

Fuzûlî Farsça Dîvân’ının mukaddimesinde şiir hakkındaki görüşlerinden, Fuzûlî mahlasını neden aldığından ve Farsça şiir yazmaya nasıl başladığından bahseder. Benzer özellikteki mukaddimeler gibi şairin poetik görüşlerinin, şiirin üretildiği kültür, düşünce ve inanç dairesinin temel metinlerine dayanan bir anlayışta dile getirildiği görülür. Bu açılardan Farsça Dîvân’ın mukaddimesi Türkçe Dîvân’ın mukaddimesine göre daha önemli kabul edilmiştir. Mukaddimeden sonra kasideler yer alır. Fuzûlî’nin Farsça kasidelerinin ilki Kanunî Sultan Süleyman’a sunulan Enîsü’l-Kalb’dir. Hakanî (ö.1199)’nin Kaside-i Şıniyye olarak da bilinen Bahrü’l-Ebrâr’ına nazire olarak kaleme alınan 134 beyitlik bu kaside, söz konusu kasidenin diğer nazireleri olan Husrev-i Dihlevî (ö.1325)’nin Mir’âtü’s-Safâ ve Câmî (ö.1492)’nin Cilâ’ü’r-Rûh adlı kasidelerinin de etkilerini taşır. Enisü’l-Kalb’de sözün fazileti, ilmin gerekliliği, hükümdarlara yakın olmanın sakıncaları, hırsın olumsuzluğu, dünyanın geçiciliği, nefsin arzuları, erdemli davranışlar ve hikmet konularını içerir. Süleyman Cafer Erkılıç tarafından bir mecmuanın içerisinde tespit edilerek bilim dünyasına tanıtılan Enisü’l-Kalb (Erkılıç 1944), önceleri Fuzûlî’nin müstakil eserlerinden biri olarak kabul edilirken, Farsça Dîvân’ın yayınlarından sonra, onun Farsça Dîvân’da yer alan kasidelerden biri olarak değerlendirilmesi gerektiği anlaşılmıştır. Dîvân’daki diğer kasidelerin bir kısmı Hz. Muhammed, Ehl-i Beyt ve on iki imam övgüsü gibi dinî içerikli olup; bir kısmı ise Akkoyunlu yöneticilerinden Elvend Bey, Safevî yöneticileri ve Osmanlı yönetici ve bürokratları ile yönetici kimliği olmayan bazı kimselere yönelik mehdiye içerikli şiirlerdir. Fuzûlî’nin Türkçe ve Farsça kasidelerinde dinî türler görülmekle birlikte Farsça Dîvânı’ndaki kasidelerde Kerbela olayı, Hz. Ali övgüsü, on iki imam ile on dört masum övgüsü gibi Şia izleri ön plandadır. Osmanlı yönetici ve bürokratlarına yazdığı kasidelerinde ise hami arayışı hissedilmektedir. Fuzûlî’nin Farsça Dîvânı’nda doğrudan Şah İsmail’e yazılmış bir kaside olmamasına rağmen iki kasidenin (22. ve 46. kasideler) Şah İsmail’e yazıldığı tahmin edilmektedir. Bu tahmin doğruysa Fuzûlî’nin söz konusu kasidelerde Şah İsmail’den de övgüyle bahsettiği görülür. Fuzûlî, kasideleri için yazdığı dibacede hilafet makamındaki sultan –layık değilse bile- onu övmek gerektiğini ifade eder. Farsça Dîvân’daki 10. kasidede korku sebebiyle övdüğü ve bağlılık bildirdiği kişiler bulunduğunu artık korku geride kaldığı için bu ifadelerini reddettiğini de belirtir. Bu sebeple memduhlarından hangisinin övgüsünde samimi olduğu tartışmalı bir hâl almaktadır.

Kasidelerin aksine Farsça gazeller Türkçe Dîvân’daki gibi ağırlıklı olarak âşıkâne konuludur. Türkçe Dîvânı’nda olduğu gibi Fuzûlî’nin aşk anlayışının beşeri, platonik ya da tanrısal olduğu yönündeki belirsizlik ve tartışmaların Farsça Dîvânı için de geçerliliğini koruduğunu söylemek mümkündür. Fuzûlî’nin Farsça Dîvânı’ndaki kasidelerin dili gazellerine göre daha tasannulu, gazellerin dili daha sade ve üslubu liriktir. Kıt’alarda, hikemî ve didaktik söyleyiş kendini hissettirirken bir anlatım tarzı olarak münazaraya sıklıkla başvurulması dikkati çekmektedir. Rubailerde ise şairin karakteristik bir üslubu yoktur. Âşıkâne içerikli olanlar gazellerin, hikemî içerikli olanlar ise kıt’aların üslubuna benzemektedir (Akbulut 2019: 59-85). 

Fuzûlî’nin Farsça Dîvânı’ndan bahseden en eski kaynaklar, Ahdî’nin Gülşen-i Şu’arâ (Solmaz 2018: 240), Âlî’nin Künhü’l-Ahbâr (İsen 2017: 186), Sâdıkî-i Kitâbdâr’ın Mecma’u’l-Havâs (Kuşoğlu 2012: 589), Riyâzî’nin Riyâzü’ş-Şu’arâ (Açıkgöz 2017: 258) adlı Türkçe; Emin Ahmed Râzî’nin Heft İklîm ve Lutf Ali Beg’in Âteşkede adlı Farsça biyografik eserleridir (Köprülü 1947: 693). Eserin varlığı 16.yy.dan beri dile getiriliyor olmakla birlikte esere ilişkin kitap boyutunda ilk yayın Ali Nihad Tarlan’a aittir. Tarlan tarafından Türkçeye tercüme edilerek yayınlanan Fuzûlî’nin Farsça Dîvânı (1950), Hasibe Mazıoğlu tarafından tıpkıbasım olarak yayınlanmıştır (1962). Mazıoğlu Farsça Dîvân nüshalarında diğer nazım şekillerine ait şiirler bulunurken kasidelerin bulunmadığını, tıpkıbasımda yer alan kasidelerin Fuzûlî’nin diğer eserlerinden derlenerek tıpkıbasıma dâhil edildiğini belirtir (Mazıoğlu 1962: V-VI; Mazıoğlu 1956: 73-75). Bu durum, Fuzûlî’nin Türkçe Dîvânı’nda olduğu gibi divan tertip anlayışı ile ilgili olmalıdır. Enisü’l-Kalb ve Sâkî-nâme/Heft Câm da Mazıoğlu tarafından hazırlanan tıpkıbasımda bulunmaktadır. Farsça Dîvân’ının mukaddimesinde Fuzûlî, gazellerden müteşekkil bir divan oluşturmayı amaçladığını (Tarlan 1950: 8) ifade etmektedir. Tarlan tarafından yapılan tercümede Fuzûlî’nin ”gazellerden oluşan divan” niyetine ve nüshaların içerdiği şiirlere sadık kalınarak kasidelere yer verilmemiş ancak mesnevi formundaki Sâkî-nâme/Heft Câm metne dâhil edilmiştir. Hamit Araslı ise üç cilt hâlinde düzenlediği neşirde, Enîsü’l-Kalb’i de içerecek şekilde kasideleri bir ciltte, Sâkî-nâme/Heft Câm'ı ayrı bir ciltte, geri kalan şiirleri Dîvân adıyla başka bir ciltte Türkçeye çevirmiştir. Araslı, Fuzûlî’nin kasideleri için ayrı bir mukaddime yazdığını da dikkate alarak kasideleri Dîvân’ı dışında değerlendirmiş ve ayrı bir cilt olarak yayınlamıştır. Fuzûlî’nin Farsça şiirleri üzerine son olarak Hüseyin Muhammedzâde Sıddîk tarafından Tebriz’de Dîvân-ı Eş’âr-ı Fârisî Mevlana Hekim Molla Mehemmed Fuzûlî adıyla bir çalışma yayınlanmıştır (hş.1382).

Şairin biyografisi için bk. “Fuzûlî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fuzuli-mdbir