Süleyman Şeyhî Efendi'nin nakşbendiyye esaslarını, tarikat kolları arasındaki farklı görüşleri, âdab, usûl ve erkânı açıklamak maksadıyla kaleme aldığı ıstılâhât kitabı.

Etvâr, tavr kelimesinin çoğulu olup “tavırlar, davranışlar, haller ve tarzlar” anlamına gelmektedir. Hâcegân ise Farsçada hoca kelimesinin çoğulu olup hocalar, âlimler ve bilginler anlamlarına gelir. “Etvâr-ı Hâcegân” terkibi ise “Hâcegânın tavır ve davranışları” anlamına gelmektedir.

Köstendilli Süleyman Şeyhî tarafından telif edilen Etvâr-ı Hâcegân’da tarîkat ıstılâhları, adâb ve usûlleri, tarîkate giriş usûlü, nezrin usûlü, şeyhlerin dua ve nefesleri, tarîkatin ve zikrin faydaları, rü’ya tabirleri gibi konular işlenmektedir. Bir kişinin hâlis bir niyetle evliyaya sevgisi ve Nakşbendî tarîkatine meyletmesi nedeniyle o ve onun gibi zatlara bir tenbih olması niyetiyle Etvâr-ı Hâcegân’ın yazıldığı beyan edilmiştir. Şeyhî, bu eser sayesinde nefslerin dünyaya olan bağlılığından kurtularak gerçeği göremeyen gözlerin hakiki iman nuruyla gerçeği görür hale gelebilmesini ümit ettiğini söyler (Kahya 2019: 16). Köstendilli Süleyman Şeyhî eserinin başına hamd ve salâtü selâm ile başlar ve eseri Nakşibendî tarîkatının tavırlarını, cüz’î ve küllî ıstılahlarını kısa bir şekilde açıklamak için yazdığını ifade eder (Kahya 2019: 20). Eserde özellikle zikir konusu üzerinde durulmakta ve ele alınan diğer tasavvufî konular bu ana temanın etrafında açıklanmaktadır.

Köstendilli’nin üzerinde önemle durduğu konular; Kelime-i Tevhîd, ismi celâl zikri ve râbıtanın nasıl yapılacağı, Hatm-i Hâcegân'ın uygulanmasıdır. Süleyman Şeyhî zikir konusunda kalbî zikri tercih etmiş, lisânî zikrin yapılmasını da uygun görmüş, ancak bazı Nakşbendî büyüklerinin aksine zikre bedel râbıtayı hoş görmemiştir. Sadece şeyhe râbıta yapılırsa, Cenâb-ı Hak’kın esmâ ve sıfatlarını ihtiva eden zikrullah gibi bir saadetten mahrum kalınacağını belirtmiştir. İbârat-ı Semâniyye prensibine dikkat çekmiş, maksûda vâsıl olmak için gayret, kâmil mürşid ve muhabbete ihtiyaç olduğunu belirtmiş, boş hayal ve hatıraları gönülden defetmenin önemli olduğunu vurgulamıştır (Kahya 2019: 80,81).

Şeyhî, Nakşbendîlik’te toplu olarak icra edilen, başında ve sonunda okunan Fâtiha ve İhlâs Sûresi'nin Kur’an’ın özeti ve hatmedilmesi gibi sayıldığı için bu zikre Hatm-i Hâcegân denildiğini ifade etmiştir. Hatm-i Hâcegân’ın Nakşbendiyye’deki “vukûf-i adedi ve vukûf-i kalbî ilkesine riâyet edilerek gözlerin kapalı tutularak yapılmasını tavsiye etmiştir (Kahya 2019: 80,81).

Etvâr-ı Hâcegân İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar bölümünde kayıtlıdır. Etvâr-ı Hâcegân li Şeyhî Süleyman başlıklı müstakil bir eser olarak Medâr-ı Sâlikân eserinin devamında yer almaktadır. Etvâr-ı Hâcegân’ın bulunan tek nüshasında yazılış tarihi bulunmamaktadır. Ancak 1229/1814 ile 1230/1815 tarihleri arasında yazıldığı tahmin edilmektedir (Kahya 2019: 16). Eserin bölüm ve konuları topluca verilmemiştir ancak eser kırmızı mürekkep ile yazılmış on üç başlık halinde tertip edilmiştir.

Eser kahverengi meşin ciltli, kapakların üzeri yeşil renklerin hâkim olduğu ebru kaplı, şirazeli, miklepli ve cildi sağlamdır (Yılmaz 1989: 252). Nesir olarak kaleme alınan eserde yazılar, filigransız olup su çizgili beyaz kâğıt üzerine siyah mürekkeple ve ta’lik hatla yazılmıştır. Metinde uzun cümleler, Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalar bulunmakta olup yer yer ayet ve hadislere de yer verilmektedir. Eser 18 varaktan ibarettir. Ölçüleri 210x150 (145x95) mm’dir. Satır sayısı 19 dur. Bu eser, müellifin diğer bir eseri olan Medâr-ı Sâlikân’ın özeti mahiyetindedir (Yılmaz 1989: 254).

Eser üzerine Ayşe Aydan Kahya ve Mehmet Turan tarafından yüksek lisans çalışmaları yapılmıştır.

Müellifin biyografisi için bk. “Şeyhî, Molla-zâde Şeyh Süleymân Şeyhî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyhi-mollazade-seyh-suleyman-seyhi