“Çoğu zaman bir cinayetle ilgili esrarın polis veya dedektif tarafından aydınlatıldığı hikâye  veya “Ana tema olarak ‘muamma içeren suç”un öyküsünü anlatan edebî yapıt” olarak tanımlanan polisiye roman tarzının Türk edebiyatındaki ilk örneği. Roman türünün edebiyatımızdaki ilk örneklerini kaleme alan Ahmet Mithat Efendi, Esrar-ı Cinayat’la polisiye veya o zaman daha çok kullanılan adıyla “cinai” romanın da ilk örneğini vermiştir. Roman, türün belli başlı özelliklerini taşıyan başarılı bir ilk denemedir. Polisiye romanların belli başlı unsurları olan bir cinayet vakası (Peri'nin vurularak öldürülmesi ve Halil Suri'nin intihar süsü verilen ölümü), bu cinayetleri soruşturmakla görevlendirilen emniyet mensupları (Müstantik Osman Sabri ve onun yardımcısı Hafiye Necmi), bunlara yardım eden bir gazeteci (Yazarın kendisine benzeyen bir gazeteci olarak kurguladığı bu kişinin adı verilmemiştir.) cinayetleri azmettiren bir zengin (Hediye Hanım) ve onunla çıkar ilişkisi bulunan bir devlet adamı (Beyoğlu Mutasarrıfı Mecdeddin Paşa) gibi ayrıntılarla zenginleştirilmiş başarılı bir romandır. Ahmet Mithat Efendi’nin Cellat, Cinli Han, Hayret, Demir Bey yahut İnkişaf-ı Esrar, Haydut Montari, Mesail-i Muğlaka ve Altın Âşıkları romanları da polisiye unsurlar içerir ve bir bakıma bu tür içerisinde değerlendirilebilirler, fakat bu eserlerin hiçbirinde polisiye roman türünün gerekleri bütünüyle yerine getirilmemiştir. Dolayısıyla Ahmet Mithat Efendi’nin bu türdeki en başarılı eserinin Esrar-ı Cinayat olduğu kabul edilmelidir. Polisiye roman türünde bu ilk başarılı denemeye rağmen Tanzimat ve Servet-i Fünun dönemlerinde önemli bir başarı gösterilememiş, bu tarzın edebiyatımızda bir yer edinmesi gecikmiştir. Bu tarz ancak İkinci Meşrutiyet döneminden sonra bir gelişme gösterebilecektir.

Esrar-ı Cinayat, İstanbul'da Öreke Taşı olarak bilinen ve bir adı da Kanlı Kaya olan bir mahalde, tahkikat sonunda öldürüldüğü anlaşılan bir kadın cesedinin bulunduğunu bildiren bir gazete haberi ile başlar. Bu kadının yanında ayrıca Kefalonyalı oldukları anlaşılan iki erkek cesedi daha vardır ve cinayet mahallinde yapılan incelemede bir çatışmanın yaşanmış olduğu anlaşılır. Bu cinayetler araştırılırken Beyoğlu'nda zengin bir iş adamı kendi evinde tavana asılmış olarak bulunur. Önce intihar ettiği kabul edilir, fakat inceleme sonunda bu kişinin de cinayete kurban gittiği anlaşılır ve bu cinayetle Öreke Taşı'ndaki cinayetler arasında bağlantı kurulur. Bir gazetecinin de yardımıyla elde ettiği ipuçlarının peşinden giden Müstantik Osman Sabri, şüphelileri bulur ve adalete teslim eder. Romanda düğümün çözülmesinin tetikçi olarak kullanılan Kalpazan Mustafa'nın kaçtığı Romanya'dan yazdığı mektuplarla çözülmüş ve cinayetlerin böylece aydınlanmış olması yazarın kolaya kaçması ve dolayısıyla bir zaaf olarak kabul edilebilir. Romanın en zayıf halkası budur. Ayrıca Halil Suri'yi öldüren ve intihar süsü veren Kalpazan Mustafa'nın çıktığı bir ağaçtan düşmesi ve boynu iki dal arasına sıkışarak "salben" ölmesi de, yazarın, ilahi adaletin yerini bulduğunu göstermek amacına yönelik olarak romanın naif taraflarından biridir. Ahmet Mithat diğer bazı romanlarında olduğu gibi bu cinayet romanında da hiçbir kötülüğün cezasız kalmayacağını ve kötülüklerin daha bu dünyada iken cezalandırılacağını okuyucularına ispatlamaya yönelik bir düzenleme yapmıştır. Bu zayıf taraflarına rağmen Esrar-ı Cinayat’ı roman türünün henüz yaklaşık 10 yıllık bir geçmişinin bulunduğu bir tarihte kaleme alınmış başarılı bir eser olarak kabul edebiliriz.

Yazarın biyografisi için bk. “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi