Tanzimat döneminde yazılmış dünya mitoloji kitabı. Cep Kütüphanesi’nin 2. kitabı olarak yayımlanan Esatir, Şemsettin Sami’nin muhtelif milletlerin mitolojilerini muhtasar bir şekilde kaleme aldığı eseridir. Eser, Ş. Sami’nin nasıl tipik bir ansiklopedist olduğunu ve bu çerçevede ne tür konulara yönelebildiğini göstermesi bakımından ilginç bir örnektir. Modernleşme sürecinin başlarında o kadar ‘esaslı’ başka işler ve konular arasında böyle bir konunun seçilmesi ve işlenmesi, gerçekten de ‘her fende mahir’ olan Sami gibi bir ansiklopedistin kârı olabilir.

Küçük hacimli bir eser olan Esatir, Ş. Sami’nin kitaplarında genel olarak gördüğümüz “İfade-i Meram” yerine “Esatir” (s. 3-7) başlığı ile başlar. Muhtelif hususların izah edildiği bu başlıkta yazar, önce esatirin, yani mitin ortaya çıkışı, doğuşu üzerinde durur. Onun izahına göre “mit”, “tarik-i müstakim”i bulamadığı için “zulmet-i dalalet içinde” olan, ancak kalp ve zihninde bir “halik tanımak ve bir mabuda tapınmak hissi”ni duyan ilk insanın inanmak ihtiyacı ve zaruretinin tabii bir sonucu veya üretimidir. Hakikatten uzak olduğu için ‘nereden geldiğini, nereye gideceğini, ne olacağını bilemeyen ilk insan, inanmak zarureti saikiyle etrafında ne görmüşse ona yaratıcı nazarıyla bakmış, yararlı ve zararlı her neye rast gelmişse ona tapınmaya mecbur olmuş ve bu mecburiyet karşısında birtakımı güneşe, aya, yıldıza; birtakımı ateşe, havaya, suya; birtakımı nehre, dağa, taşa, ağaca; birtakımı da ineğe, yılana kutsiyet atfederek asırlarca onlara tapınmış, onlardan medet ummuş, hatta onlara kendi emsallerini, evlat ve arkadaşlarını kurban etme vahşetinde bulunmuştur. Karanlık içinde olan ve bu yüzden kendi yarattığına tapınan bu ilk insan arasında sadece küçük bir kavmin, Benî İsrail’in “hidayet-i Rabbaniye” ile vahdaniyete inandığını ifade eden Ş. Sami, ayrıca kavmin yapısının ya da ana karakterinin tapınılan şeyi de belirlediğini söyler. Mesela “kaba kavimler kaba şeylere, vahşi kavimler vahşi şeylere, nazik kavimler nazik şeylere, küçük kavimler küçük şeylere, büyük kavimler büyük şeylere tapınmışlardır.” Çin’in bazı bölgelerindeki ahalinin tahtadan yapılma gayet kaba bir heykele, Güney Afrika vahşilerinin yılana, Kıptilerin ineğe, İbranilerin güneşe, Yunanlıların aşk, savaş, musiki vb. tanrıçalara tapınması bunu açıkça gösterir.

Ş. Sami, Esatir’de üzerinde durduğu eski kavimlerin durumları, inançları veya mitlerinin mahiyeti ve kıymeti hakkında da bir değerlendirme yapar. Ona göre bu kavimler arasında en gelişmiş ve uygar olanı Yunanlılar olduğu gibi eski batıl inançların/itikatların ya da mitolojilerin “en naziği, en hünerlisi ve tevile en müsaidi” de onlarındır. Ayrıca onların inançları, batıl olduğu hâlde “maarif, sanayii ve sair” alanlardaki ilerlemeyi engellememiş, bilakis bunların gelişmesine hizmet etmiştir. Bunlarla birlikte Ş. Sami, eski Yunanlıların inançlarının, halk indinde tek ve yekpare olmadığını, “biri avam ve biri havas” olmak üzere iki ayrı kavrayışın veya çeşidin bulunduğunu, bunun da dünden intikal eden eski Yunan şair ve yazarların eserlerinden anlaşıldığını söyler.

Ş. Sami, Esatir’de mitolojinin ehemmiyetinin ne olduğu, nasıl anlaşılması gerektiği, Batı ilim âleminde ve bizdeki durumu ve görünümü üzerinde de durur ve bunları kısaca değerlendirir. Ona göre eski dünyanın, eski insanın yarattığı bu inançlar/mitler, insanlık tarihinin bilinmesi ve üzerinde durulması gereken önemli araştırma konularından biridir. Geçmişte ve daha sonraki zamanlarda yazılmış olan muhtelif eserleri, insanı, insanlık tarihini ve buna benzer başkaca hadiseleri layıkıyla anlayabilmek ve değerlendirebilmek için bunları mutlaka araştırmak, öğrenmek ve bilmek gerekir. Ş. Sami, Batı dünyasında bunun öneminin kavrandığını, bu itibarla ona bir ilim nazarıyla bakılarak “mitoloji” yahut “mitolocya” unvanı verildiğini ve bu doğrultuda Batı okullarında okutulduğunu, hatta orada bunun “hesapsız kitaplar, risalelerle tafsil ve izah” olunduğunu; buna karşılık Doğu dillerinde ise “tarihin bu şubesi hakkında şimdiye kadar bir şey” yazılmadığını, dolayısıyla bu kavramı karşılayacak bir kelimenin de bulunmadığını, bu eksikliği gidermek için kendisinin Kur’an-ı Kerim’deki “esatîrü’l-evvelîn” nitelemesiyle kastedilen şeyin geçmiş inançlar/mitler olduğu düşüncesiyle “mitolocya” kelimesini “esatir” şeklinde karşılamayı uygun bulduğunu söyler.

Ş. Sami, Esatir’de her kavmin ya da topluluğun mitolojisini, o kavmin veya topluluğun adını verdiği ayrı ayrı başlıklar/kısımlar içinde ele alır. Bunlar “Yunan-ı Kadim ve Roma Esatiri” (9-45), “Etrükslerin Esatiri” (46-47), “Kıptilerin Esatiri” (47-53), “Fenikelilerle Kartacalıların Esatiri” (53-56), “Asurilerin Esatiri” (57-58), “Süryanilerin Esatiri” (59), “İskitlerin Esatiri” (60-63), “İranilerin Esatiri” (64-71), “Hintlilerin Esatiri” (71-87), “Çinlilerin Esatiri” (86-89), “Arapların Esatiri” (90), “Kelt Kavimin Esatiri” (91-95), “Cermenlerin Esatiri” (96-97), “İskandinav Esatiri” (98-104), “Peru Esatiri” (105-107), “Meksika Esatiri” (108-109), “Japon Esatiri” (110-113), “Vahşilerin Esatiri” (114-117)’dir. Ş. Sami, bu kısımlarda önce ele aldığı kavmin ya da topluluğun inançlarına, inanışlarına ilişkin genel bilgiler verir, bunları zaman zaman diğer kavimlerin inançlarıyla mukayese eder. Bunları yaptıktan sonra o kavmin zihnî ya da fiziki düzlemde yaratmış olduğu tanrı, tanrıça vb. figürleri madde başı yaparak onlara ilişkin bilgiler verir. Bazı kavimlerin inanışlarını ise böyle ayrıntılı şekilde değil, genel hatlarıyla dikkatlere sunar. Ş. Sami, Esatir’de yukarıda verilen sayfa aralıklarından da anlaşılacağı gibi eski Yunan ve Roma mitolojisini oldukça geniş ve etraflı şekilde verir. Diğer kavimlerin mitolojilerini ise bir veya birkaç sayfada kısaca özetler. Kavimlere göre değişen bu hacim, kuşkusuz sebepsiz değildir. Bunun sebebi, daha önce de işaret edildiği gibi “esatir-i kadimenin en mükemmeli, en tafsillisi ve bilinmesi en ziyade lazım olanı(nın) esatir-i Yunaniye” olmasıdır. Hatta Sami, konuyu ele almaya bu yüzden onlardan başladığını söyler.

Özgün imlasıyla 117 sayfadan ibaret, orta hacimli bir eser olan ve Cep Kütüphanesi’nin 2. kitabı olarak yayımlanan Esatir, İstanbul’da 1296 yılında Mihran Matbaası’nda basılmıştır.

Şemsettin Sami’nin biyografisi için bk. “Şemsettin Sami”. Türk Edebiyatı Yazarlar Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semsettin-sami