Nabizade Nazım’ın Hint, Acem, Mısır, İskandinav, Kelt, Yunan ve Roma milletlerinin mitolojilerini konu edindiği eseri. Esatir adı, eserde ele alınan konudan ileri gelmekte olup mitoloji kelimesiyle eş değer anlam ifade eder. Esatir, 24 sayfa olup 1309/1893 yılında İstanbul’daki Kasbar Matbaası’nda basılmıştır.

Esatir, kısa bir giriş yazısı sayılabilecek bir yazıyla başlar. Nabizade Nazım bu giriş yazısında mitolojiye dair kendi değerlendirmelerinde bulunur. Ona göre mitoloji, batıl inançların toplamından meydana gelmektedir. Doğal olaylarla ilişkilendirilerek ortaya çıktığını belirtiği birçok ilahları ve ilaheleri hayalî varlıklar olarak niteler. Nabizade Nazım, mitoloji ile ilgili temel esasları oluşturan filozofların, bu varlıklar arasında çeşitli bağlantılar oluşturduğunu ve bunların hurafelerle birlikte halka aktarıldığını belirtir. Böylece halkın da bu varlıklara kutsallık atfettiğini ve varlıkları gerçek olarak kabul ettiğini söyler.

Esatir’in giriş bölümünden sonra sırasıyla Hint, Acem, Mısır, İskandinav, Kelt, Yunan ve Roma olmak üzere toplam yedi milletin mitolojisi ele alınır. Nabizade Nazım, Hint mitolojisini anlatırken bu mitolojinin çok tanrılı oluşuna dikkat çeker ve Hint mitolojisinin meşhur üç tanrısı Brahma, Shiva ve Vishnu tanrıları hakkında bilgiler verir. Bu tanrıların tasviri yapılır, aralarında kurdukları ilişkiden bahsedilir ve onların Dünya’nın yaratılışındaki görevleri ve rolleri aktarılır. Kitapta mitolojisi hakkında bilgi verilen ikinci millet Acemlerdir. Acem mitolojisinde ilk başta Zervân-ı Akren adındaki tek tanrıya inanılırken sonradan Hürmüz ve Ehrimen adlı tanrılarla çok tanrılı bir inanışa geçildiği belirtilir. Hürmüz ve Ehrimen arasında yaşanılan mücadeleler üzerinden Acem mitolojisi hakkında özet niteliğinde bilgiler verilir. Eserde Mısır mitolojisinin ele alınışına bakıldığında, halkın sevdiği Osiris ve İsis adlı iki tanrının konu edindiği mitolojik bir hikâye etrafında Mısır mitolojisi anlatılır. İskandinav mitolojisine gelindiğinde bu mitolojinin ünlü tanrıları Alfadir, Ymir, Audhumbla gibi tanrıların Dünya’nın oluşumundaki etkilerinden bahsedilir ve bu mitolojinin İskandinavyalıların savaşçı özelliklerini barındırdığı belirtilir. Eserde Kelt mitolojisine az bir kısım verilir. Bu kısımda Toutatis, Hesos ve Belenus adlı üç tanrının etrafında oluşan çok tanrılı inanışa ve kurban geleneklerine yer verilir. Kitapta Yunan ve Roma mitolojisine diğer mitolojilere nazaran daha geniş yer verilir. Yunan ve Roma mitolojisi beraber işlenir. Bu mitolojilerin tanrılarının doğumlarına, evliliklerine, akrabalık ilişkilerine, aralarındaki mücadelelerine ve tasvirlerine dair detaylı bilgilendirme yapılır.

Esatir, Tanzimat Dönemi’nde mitolojiyi konu olarak işleyen ikinci eser olarak ön plana çıkar. Nabizade Nazım’dan önce Şemsettin Sami, yine Esatir adıyla mitolojiyi konu alan ilk eseri yazar (Çakmak 2019: 181). Esatir söz konusu milletlerin mitolojisi hakkında bilinmesi gereken öz bilgileri vermesiyle özet kitap mahiyeti gösterdiği söylenebilir.

Esatir hakkında müstakil bir makale çalışması yapan Nursel Çakmak (2019), eseri içerik bakımından değerlendirip çalışmasında, Nabizade Nazım’ın dünya milletlerinin mitolojisini nasıl işlediğine, yazarın bu mitolojilerin hangi noktalarına odaklandığına ve Nabizade Nazım’ın mitolojiye dair görüşlerine yer verir. Çakmak, Esatir’in Dünya mitolojilerini bir arada olacak şekilde ele alması bakımından eserin döneminde önemli bir yerde bulunduğunu belirtir. Esatir’in döneminde sayıca az olan mitolojik çalışmalara yönelik ilham verici ve rehber niteliğinde olduğunu söyler. Ayrıca makalenin sonunda Esatir’in günümüz Türkçesine aktarımı verilir. Son olarak Esatir, Halil Sağlam (2020) tarafından günümüz Türkçesine aktarılırken oluşan hatalarının giderilmiş şekliyle tekrar yayımlanır.

Nabizade Nazım’ın biyografisi için bk. “Nabizade Nazım”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nabizade-nazim