Muallim Nâcî'nin, çeşitli İslâm milletlerinden şöhret bulmuş erkek ve kadınların hayatlarını alfabetik sıraya göre, çoğunlukla kısaca anlattığı biyografik eseri. Nâcî, “İsimler” demek olan eser adı Esâmî'nin hemen altına, “Millet-i İslâmiye'de en ziyâde şöhret bulmuş olan ricâl ve nisâdan (700)  kadarının hurûf-ı hecâ tertîbi üzere muhtasar terâcim-i ahvâlini hâvîdir.” açıklamasını yapmıştır. Onun hemen altında da “İslâm çocukları nâmına” ibâresi yer almaktadır. 1308/1891 tarihinde İstanbul'da, Mahmûd Bey Matbaasında ilk baskısı yapılan Esâmî, Muallim Nâcî'nin bilinen, devrine göre sevilen ve kendisinden istifade edilen eserlerinden biridir. 1307/1890 yılında yazdığı Osmanlı Şairleri'nden bir yıl sonra, sadece Osmanlı şairlerine ve meşhurlarına değil, İslâm coğrafyasının diğer meşhur şuarâsından, ulemâsından, küberâsından, evliyâsından, devlet adamlarından vs. simâlara da yer vererek kaleme aldığı Esâmî, içeriği bakımından olduğu kadar hacimli olmasıyla da dikkate değer bir eserdir.

Müellif, eserin başında oldukça kısa bir takdim yazısı yazmıştır. Yazar bundan sonra, doğrudan doğruya seçtiği bu 700 kişiyi ve eklediği 150 kişiyi, alfabetik sıraya göre anlatmaya başlamıştır. 349. sayfada, kitabın başında bahsi geçen 700 meşhur kişi tamamlanarak sonuna “hitâm” yazıldıktan sonra, 350. sayfadan başlayarak yeniden klâsik alfabetik sırayla “Zeyl-i Esâmî” kısmına başlanmıştır. Eserin en sonundaki “hitâm” kelimesinin hemen altına, Esâmî'nin yazılmaya başlandığı tarihle eserin bittiği tarih verilmiştir.

En son sayfada ise “İhtâr” başlığı atılmış, altına da “Esâmî zeyl ile berâber (850) kadar tercüme-i hâli hâvî olmuşdur.” cümlesi yazılmıştır. Buradan, müellifin 700 kişi hakkında bilgi vermek üzere eseri yazmaya başladığı, bu sırada veya sonrasında 150 kadar kişiyi daha ilave ettiği anlaşılmaktadır.

Muallim Nâcî ile dönemi hakkında yazılan kaynaklarda, ya sadece eserin adı zikredilmiş ya da bu biyografik eser hakkında çok kısa bilgiler vermekle iktifa edilmiştir. Eserle ilgili olarak verilen bilgilerin birbirine benzediğini de söylemek gerekir (Esami İstanbul 1308). İslam dünyasından 850 şahsiyet hakkında kısa bilgiler veren alfabetik ve ansiklopedik mahiyette bir eserdir “Mukaddimesinden 1308’de yazıldığı veya tamamlandığı anlaşılan Esâmî (İstanbul, 1308), zeyil kısmı dâhil, İslâm milletlerine mensup 850 şahsiyetin adlarının ilk harfine göre tertip edilmiş bir ansiklopedidir (Tansel 1949:19). “Gene Muallim Naci'nin, içinde 69 Türk şairinin yer aldığı ve 1891'de neşrettiği “Esâmî”, yani “İsimler” anlamını taşıyan eseri de; Ağazâde Mehmed Dede'den itibaren Âkif Paşa, Âşık Paşa, Eşref-i Rûmî, Fuzûlî, İzzet Mollâ, Leylâ Hanım, Nâbi, Necatî, Nef’î, Nedîm, Sultan Veled, Süleyman Çelebi, Şeref Hanım… gibi ünlü simaları içine alan ayni tarzda biyografik bir çalışmadır.” Muallim Naci'nin Esâmî adlı çalışması, zeyl ile beraber sekiz yüz elli kadar biyografiyi kapsamaktadır. Eserin yazılış amacı, yazarı tarafından çocukların bazı meşhur isimler hakkında kısa da olsa bilgi olarak faydalanmaları şeklinde ifade edilmiştir.

Kitabın bugüne kadar transkripsiyonu (çevri-yazı) yapılmadığı gibi, bir bütün hâlinde Lâtin harflerinde de yazılmamış, günümüz Türkçesine de aktarılmamıştır. Yalnız, Eser üzerinde 2018 yılında, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde, Hayrunnisa Aslan tarafından “Muallim Nâci ve Esâmî” isimli basılmamış bir lisans bitirme tezi hazırlanmıştır. Aslan, eserde yer alan kadın şahsiyetleri Lâtin harflerine aktarmıştır (Aslan 2018). Yine de Esâmî'den, ihtiyaçları nispetinde bazı edebiyat araştırmacıları tarafından, parça parça istifade edilmiştir.  Muallim Nâcî'nin Osmanlı Şairleri adlı eserini yeni harflerle neşreden Cemal Kurnaz, çalışmasının ön sözünde, Nâcî'nin Esâmî adında, çeşitli İslâm milletlerine mensup 850 şahsiyetin kısa biyografilerinin yer aldığı bir eserinin daha olduğundan bahseder. 

Yazar, eserin başında da belirttiği gibi, Arap ve Acem milletlerinden olan şahıslarla ilgili bilgiler verdikten sonra, eserlerinden verdiği örneklerin çoğunu tercüme etmemiştir. Nâcî’ye göre bunda maksat, mektep talebesini çalışmaya mecbur etmektir.

Muallim Nâcî’nin biyografisi için bk. “Muallim Nâcî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/muallim-naci