Şifâyî'nin Mesnevî’nin ilk iki defterinin şerhi. Bazı çalışmalarda Mesnevî’nin tamamına yapılmış bir şerh olduğu söylense de buna dair bir delil sunulmamıştır (Demirel 2007: 489, Ceylan 2011: 184-185, Güleç 2008: 146, Güleç 2006:141-142.) Eserin ismi dibâcede belirtilmemekle birlikte yazmanın girişindeki cetvelde “eş-Şerhu ‘Kitâbu’l-Mesneviyyi’l-Mâneviyyi el-Muhtasar'” ifadesi yer almaktadır. (Yar 2021: 245). Kaynaklarda Şifâî’nin Mesnevî dersi yaptığı söylenmesine karşın (Uşşâkî-zâde 2017: 646) Mesnevî şerhine dair bir bilgiye rastlanmamaktadır.

Eser, Mısır Mevlevîhânesi’nde yazılmıştır. Eserin istinsah metni 389 varaktır. Giriş bölümünde 1073/1662-63’te Şifâî’den bir Mesnevî nakli istenildiği, Şifâî’nin; Surûrî (ö. 969/1562) ve Ankaravî’ye (ö. 1041/1631) ait şerhleri çalıştığı, bu iki eserin uzunluğu dolayısıyla dinleyicilere bıkkınlık geldiğinden muhtasar müfid bir metin ortaya koyduğu geçmektedir. (Yar 2021: 245.) Bu bilgiye istinaden Şifâî’nin Mesnevî dersi vermeye başladığı zaman ile şerhin yazılmaya başlandığı zamanın aynı olmadığı söylenebilir. Dolayısıyla eserin birinci cildinin ne zaman yazılmaya başlandığı bilinmemektedir. 1080/1669-70’te müsvedde Mustafa el-Ispartavî tarafından tebyiz edilmeye başlanmıştır. Birinci cildin istinsahının bitirilme tarihi 27 Ramazan 1081/7 Şubat 1671 (Yar 2021: 925) iken ikincininki 18 Şaban 1083/9 Aralık 1672’dir (Yar 2021: 1468). İkinci cildin girişinde bu cildin yazımına 23 Rebîülevvel 1080/21 Ağustos 1669’da başlanıldığı söylenmektedir. (Yar 2021: 926.) İkinci cildin yazımına başlangıç ile şârihin genel kabul olan vefat tarihi 1082/1671-72 birbirine yakın tarihlerdir (Uşşâkî-zâde 2017: 646, Şeyhî 2018: 1030, Esrâr Dede 2000: 255, Enver 2010: 156, Beliğ 1985: 225). Bundan dolayı eserin iki ciltle sınırlı kaldığı düşünülebilir.

Eser bir makama sunulmamıştır. İkinci cildin girişinde Anadolu’da yaşayan Farsça bilmeyen yarenler için eserin yazıldığı dile getirilmiştir (Yar 2021: 926). Eserin dili oldukça sadedir. İlk ciltten 4037, ikinci ciltten 3780 beyit şerh edilmiştir. Şerhin birinci cildinde bulunan bazı beyitler diğer Mesnevî nüshalarında yoktur (Şifâî 2016: 36-37). İkinci ciltte de yaklaşık bir varaklık bir bölüm istinsahta bulunmamaktadır. Şârih beyit sonrası şerhi tercih etmiştir. Bununla birlikte Şifâî açıklamayı uygun görmediği yerlerde şerh yerine tercümeyle iktifa etmiştir (Yar 2021: 108-109). Şifâî Mesnevî’de geçen kelimenin terim, mecaz ve sözlük anlamlarından hareketle gramer kurallarına ve söz sanatlarına yer vererek beyitleri yorumlamıştır. Kelimenin farklı okunuşu ve ikinci manasından hareketle beyti yeniden çözümlemiştir. Ayrıca şerhte önceki beyitlere atıfla söz konusu beyit izah edilmektedir. Mukadder sorular ile birlikte bu husus, Şifâî’nin; şerhinde anlam akışı ve bütünlüğüne dikkat ettiğinin göstergesidir (Yar 2021: 121-185).

Şifâî’nin Mesnevî şerhi ile Ankaravî ve Surûrî’ninkiler karşılaştırıldığında Şifâî’nin Ankaravî’den etkilendiği görülmektedir. Şifâî’nin şerh metinindeki ibareler, beyitte geçmeyen kelimeler, alıntılar ve örnekler bazı yerlerde Ankaravî’nin metniyle örtüşmektedir. Bu yönden Şifâî’nin Ankaravî’ye bakarak onun özetini çıkardığı düşünülebilir. Şifâî ile Ankaravî beyit beyit karşılaştırıldığında ise benzer ve benzemez unsurların ardışık beyitlerde değişkenlik arz ettiği tespit edilebilmektedir. Şifâî’nin Ankaravî ve Surûrî’den ayrılan, kendine has yorumları da mevcuttur. Dolayısıyla Şifâî’nin bu şerhlere baktığı, beğendiği yerleri özetlediği, beğenmediklerini kendisinin yorumladığı anlaşılmaktadır. Ankaravî ile Şifâî’nin ayrışan yorumlarında; kelimeye yüklenen anlamlar, bir beyitte hangi kelime veya mısraının yorum için esas alındığı gibi hususlar belirleyicidir. Ankaravî ile örtüşmeyen yorumlar Surûrî’ninkilerle karşılaştırıldığında genellikle yorumların Surûrî ile de örtüşmediği görülmektedir. Dolayısıyla Şifâî’nin özgün yorumları Ankaravî ile örtüşmeyen yorumlarıdır denilebilir (Yar 2021: 186-206).

Şifâî’nin Mesnevî şehrinin kendinden önceki Mesnevî şerhlerinden ayrışan en belirgin özelliği, eserde daha sade bir Türkçenin kullanılması ve alıntıların azlığı dolayısıyla metnin kısa tutulmasıdır. Eserde ayet ve hadisler dışında Farsça ve Arapça alıntılara neredeyse hiç yer verilmemiştir. Şifâî; şerhinde iki yerde kitap alıntısı yapmıştır. Bunlar Mesâbih-i Şerîf ve Siyer-i Nebî’dir. Âyet ve hadis alıntılarının ve Mesnevî’nin başlıklarının çevrilmesi Türkçe bilenlere hitap edildiğinin bir başka nişanesidir (Yar 2021: 206-08).

Eserin tek nüshası Süleymâniye Kütüphânesi Dâru’l-mesnevî no. 209’da kayıtlıdır. Eserin ilk cildi Mehmet Özdemir tarafından 2016’da yayınlamıştır. Giriş bölümünde şerhin şekline, şârihin amacına, metoda dair bilgilerle birlikte metinde eksik görülen hususlara dikkat çekilmiş; şerhteki tasavvufi kavramlar açıklanmıştır. İkinci bölümde metin, üçüncü bölümde Şifâî’nin sözlük anlamını verdiği kelimelere dair bir sözlük bulunmaktadır. Eserin iki cildi Halim Yar tarafından doktora tezi olarak çalışılmıştır. Tezin inceleme kısmında Şifâî’den önceki şârihler ele alınarak aralarındaki ilişki ortaya konulmuştur. Şârihin hayatı ve eserleriyle birlikte Mesnevî şerhinin şekli ve içeriği hakkında bilgiler verilmiştir. Şifâî’nin şerhi ile kendinden önce yazılmış şerhler karşılaştırılmıştır.

Yazarın hayatı için bk. “Şifâyî, Şeyh Muhammed Şifâyî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sifayi-seyh-muhammed-sifayi-efendi