Taşköprîzâde İsâmeddin Ahmed Efendi’nin (ö. 1561) Arapça kaleme aldığı, Osmanlı bilgin ve sûfîlerinin hayat hikâyelerini anlattığı eseri. Osmanlı biyografi literatürü içinde genel ulemâ biyografilerinin ilk derlemesi olan eser 1557’de tamamlanmıştır. Müellifin 1554'te geçirdiği bir hastalık sonucu görme duyusunu büyük ölçüde kaybetmesi sebebiyle daha önce tuttuğu notlar üzerinden bir öğrencisine yazdırarak eseri telif ettiği bilinmektedir. Kitabın kaleme alınma sebebi olarak müellif, ulemâ biyografileri sahasındaki geniş boşluğu gösterir. Yazar çocukluğundan itibaren ulemâ menkıbelerine düşkün olduğunu, onların başarılı eserlerini ezberleyerek geniş bir birikim elde ettiğini söylemiş; Arap ve İran âlimlerinin menâkıbı kaleme alındığı halde, Osmanlı bilginlerine dair böyle bir eser yazılmadığını ve âlimlerden birinin ricası üzerine kitabını yazdığını ifade etmiştir. Şakâ’ik mütercimlerinden Mecdî Mehmed Efendi (ö. 1590-91) eserin adındaki “Nu‘mân” ibaresini, müellifin kitabında Osmanlı’nın seçkin Hanefî ulemâsı ve meşâyihinin biyografisini toplamış olmasından hareketle Hanefî mezhebinin imamı Ebû Hanîfe Nu‘man bin Sâbit’e (ö. 767) bir telmihte bulunması şeklinde yorumlamıştır.

Kitap, İslâm ilim ve düşünce tarihinde özgün bir biyografi türü olarak gelişen klasik tabakat geleneğine göre kaleme alınmıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan telif tarihine kadar yaşamış kişilere yer verilen eserde her padişah dönemi bir “tabaka” ana başlığı altında ele alınmış, dönemin ulemâsı ve meşâyihi hakkında bilgiler verilmiştir. Müellif, bazı bilginlerin vefat tarihlerini tam olarak bilemediği için eserini Osmanlı sultanlarının saltanat sırasına göre tertip ettiğini bildirmiştir. On tabakadan oluşan metinde, farklı yazma nüshalarında değişik sayılarda olmak üzere 521 âlim ve şeyhin kısa hayat hikâyeleri anlatılmıştır. Sıralamada ölüm tarihleri esas alınmaya çalışılmışsa da her yerde buna uyulmadığı görülmektedir. Kişilerin daha ziyade müderrislik, kadılık, telif, tâlim, terbiye ve irşat faaliyetleri üzerinde durulan eserde dönemin hekimlerinin de hâl tercümeleri ele alınmıştır. Hayat hikâyesine yer verilen kişiler arasında Osmanlı coğrafyası dışında ömür sürmüş Ubeydullâh-ı Semerkandî (ö. 1301), Mollâ Câmî (ö. 1492), Muhammed Pârsâ (ö. 1420), Yahyâ-yı Şirvânî (ö. 1466) gibi birkaç sûfî de yer almaktadır. Klasik dönem biyografi yazarları arasında pek rastlanmasa da müellif eserinin sonunda otobiyografisine de geniş bir şekilde yer vermiştir.

Şakâʾiku’n-Nuʿmâniyye, kendinden evvel yazılmış birkaç şuarâ tezkiresi (Sehî ve Latîfi tezkireleri) ve sûfî menâkıbı (Tezkiretü’l-evliyâ ve Nefehâtü’l-üns tercümeleri) hâriç tutulursa Osmanlı edebiyatında gerçek anlamda biyografi yazma geleneğinin başlamasında öncü bir role sahiptir denilebilir. Telifinden hemen sonra eserin çok sayıda nüshası üretilmiş, geçimini her ay bu kitabın istinsahıyla temin edenler olmuştur. Daha müellifinin sağlığında Türkçeye tercümeleri yapılan eser telhis, tercüme ve zeyilleriyle asırları kapsayacak bir biyografi zincirinin ilk halkasını teşkil etmiştir. İlk telhisi Belgradlı Mehmed Hâkî (ö.?), ilk tam tercümesi Ahmed bin Dervîş’e (ö. 1564’ten sonra), ilk zeyli Âşık Çelebi’ye (ö. 1572) ait olan eserin tercüme, telhis ve zeyillerinin sayısı yirmi civarındadır. Yurt içi ve dışındaki kütüphanelerde 150 civarında yazma nüshasının bulunması esere gösterilen rağbetin bir başka göstergesidir. Şakâʾiku’n-Nuʿmâniyye’nin başlıca kaynaklarının Taşköprîzâde’nin kendi müşahede ve izlenimleri, babası ile amcası gibi yakınlarından ve hocalarından duydukları ile bazı resmî tayin listeleri olduğu söylenebilir. Kaynakları arasında sözlü kaynakların fazlaca bulunması eserdeki bilgilerde yer yer karıştırmalara sebebiyet vermiştir. Birçok muteber tarihçi ve bilgin tarafından kaynak olarak kullanılan Şakâʾiku’n-Nuʿmâniyye’den istifade edilirken muhakkak kaynak tenkidine müracaat edilmeli ve verilen bilgilerin diğer kitaplardaki kayıtlarla mukayesesi yapılmalıdır.

eş-Şakâʾiku’n-Nuʿmâniyye fî Ulemâ’id-Devleti’l-Osmâniyye, Arap harfli olarak İbn Hallikân’ın (ö. 1282) Vefeyâtü’l-Aʿyân’ının kenarında el-Ikdu’l-Manzûm adlı zeyliyle birlikte 1881-82’de Kahire’de basılmıştır. Osman Reşer tarafından notlar ve düzeltmelerle birlikte 1927’de Almancaya çevrilmiştir. Ayrıca 1975’te Beyrut’ta el-Ikdu’l-Manzûm ile beraber tekrar basılmıştır. Ahmed Subhi Furat tarafından Mecdî Mehmed’in ilâveleri dipnotlarda gösterilerek ilmî neşri yapılmıştır (İstanbul 1985). Muharrem Tan, Şakâʾik’ın bu neşrini esas alarak eseri Osmanlı Bilginleri adıyla Türkçeye tercüme etmiştir (İstanbul 2007). Eserin Arapçasının tenkitli metni ve Türkçe tercümesi Muhammet Hekimoğlu tarafından yapılarak Türkiye Yazma Eserler Kurumu’nun “Şakâ’ik-i Nuʻmaniyye Çeviri ve Zeyilleri Projesi” kapsamında yayımlanmıştır (İstanbul 2019).

Yazarın biyografisi için bk. “Taşköprî-zâde, Ahmed İsâmeddin Ebülhayr Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/taskopruzade-ahmed-isameddin-ebulhayr