Şebinkarahisarlı Abdî Bey tarafından kaleme alınan Anadolu Sahası Türk Edebiyatı’nda bilinen tek manzum ağız sözlüğü. Eser, 19. asırda, Erzurum ve yöresinde yer alan yerel ağızlara ait kelime ve deyimleri içerir. Abdî Bey, yaşadığı dönemde özellikle milliyetçi çevrelerde, çeşitli gazete ve mecmualarda kaleme aldığı ironik ve eleştirel yazılarla tanınan bir Osmanlı bürokratı ve aydınıdır. Kitap boyutundaki manzum lügati dışında, Dîvân’ı ve Nev-peydâ veya Nutk-ı bî-Pervâ ve Akl-ı Dânâ Beyninde Muhâvere adlı iki eseri daha vardır.

Erzurum Lehçesi Lügati’nin yazılış tarihi tam olarak belli olmamakla birlikte, eser içerisinde Kırım Savaşı sırasında Türk askerlerinin kullandığı kimi malzeme adlarının yer almasına dayanılarak 1855-1856 tarihlerinde yazıldığı tahmin edilebilir. Diğer eserlerinden ve yazılarından anladığımız kadarıyla, halk ve halk kültürüne duyarlı, aynı zamanda divan şiiri anlayışına aşina olan Abdî Bey’in bu iki eğilimini birleştirme çabasının, eserin yazılış sebebi olduğu söylenebilir. Eser, manzum sözlük geleneğinde “kıt’a” adı verilen altı bölümden müteşekkildir. Buna göre ilk beş kıt’ası gazel, altıncı kıt’ası ise mesnevî nazım şekliyle kaleme alınmıştır. Söz konusu kıt’aların her birinde farklı bir vezin kullanılmıştır. Her bölümde sırasıyla, 23, 12, 14, 16, 11 ve 73 beyit olmak üzere eser toplamda, 149 beyit içerir.

Erzurum Lehçesi Lügati'nde 365 söz varlığı madde başı olmuştur. Eserin klâsik manzum sözlüklerin konuları içinde yer almayan belli bir bölgeye ait söz varlığını içermesi dışında, manzum sözlük geleneğinden ayrılan başka noktaları da vardır. Örneğin kıt’alar/bölümler, farklı nazım şekillerine göre teşkil edilmiştir. Ya da alışılagelen manzum sözlüklerde görülen hamdele, salvele ve telif sebebi gibi bahislere, Erzurum Lehçesi Lügati’nde rastlanmaz. Eserin sonunda ise, hatime yer almaz. Buna göre bölüm ve beyitlerin dizilişinde geleneğe mugayir olarak kafiyenin esas alındığı görülür. Yani beyitlerdeki kelimeler, bölümlerin ilk beyti ile uyaklı olacak şekilde istihdam edilmiştir. Kıt’aların yani bölümlerin teşkilinde ikinci belirleyici unsur ise, açıklanan söz varlığının konusu olmuştur. Buna göre benzer alanlara ait kelime ve tabirler aynı kısımda yer almıştır. Bu sistem, manzum sözlük geleneğimiz için önemli bir yeniliktir. Eserin klâsik manzum sözlüklerle şekil açısından tek benzerliği, bölüm sonlarında bir beyitle kullanılan veznin zikredilmesidir.

Eserde hayvancılık, sanat/zanaat, farklı mesleklere ait tabirler ile kavramlar, bitki, sebze ve meyve adları, eşyalar/aletler, hayvan ve böcek isimleri, ölçü birimleri, yiyecek/yemek adları, giysi isimleri ve akrabalık adları gibi pek çok alana ait söz varlığına rastlanır. Dolayısıyla Erzurum Lehçesi Lügati, geleneksel manzum sözlüklerde görülmeyecek derecede zengin bir halk kültürü ve sosyal hayata dair muhtevaya sahiptir. Ayrıca eserde, söz varlıkları açıklanırken çok sayıda deyim, mecazî ifade ve halk söyleyişlerine de yer verilmiştir.

Erzurum Lehçesi Lügati, üslup bakımından değerlendirildiğinde ilk göze çarpan unsur, bir ağız sözlüğünün sadeliğini içermesidir. Bu sadelikte, onun Türkçeden Türkçeye bir lügat olması da etkilidir. Bununla birlikte bazı maddeler izah edilirken, Arapça-Farsça kelime ve ifadelerin yoğunlaştığı görülür. Söz varlığı açıklanırken kimi zaman birinci ağızdan (-dır ekiyle anlatım) ifadelere yer verilirken kimi zaman, “öğrendim, duydum” gibi aktarım içeren fiiller kullanılır. Bazen de açıklamalarda konuşma dili özellikleri ile mecaza dayalı anlatıma yer verilir. Ayrıca Erzurum başta olmak üzere çevre yörenin ağızlarının lokal özelliklerini de eserin üslubunda görmek mümkündür.

Abdî’nin bu lügati öncelikle, belirli bir yörenin ağzına ait manzum sözlük olması açısından mühimdir. Aynı zamanda Anadolu’da bir diyalektiğe ait söz varlığı içeren ilk eserlerdendir. Bazı kısımlarında “meslek dili” ve “meslek argosu” nitelikleri göstermesi dikkat çekicidir. Eser son olarak modern fayda açısından da dikkat çekicidir. Yani manzum niteliği ile açıkladığı söz varlığını daha kolay öğretmek bakımından yeni çalışmalara farklı ufuklar sunmaktadır.

Erzurum Lehçesi Lügati’nin tek nüshası, İstanbul Üniversitesi Yazma Eserler Kütüphanesi’nde, TY 520 kaydıyla yer almaktadır. Eserin içindeki bazı halk söyleyişlerini, M. Fahrettin Kırzıoğlu, “Lehce-i Erzurum Yazmasındaki Halk Sözleri” başlığıyla makale olarak neşretmiştir. Çeviri yazılı tam neşri, tıpkıbasımı ve incelemesi İsrafil Babacan tarafından “Şebinkarahisarlı Abdî’nin Erzurum Lehçesi Lügati” adıyla 2016 yılında kitap olarak yayımlanmıştır. Ayrıca söz konusu yazar tarafından 2017 yılında makale şeklinde tanıtımı ve incelemesi yapılmıştır.

Abdî’nin biyografisi için bakınız: “Abdî, Şebinkarahisarlı”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/abdi-sarkikarahisarli