Engizisyonun ortaya çıkışını, özellikle İspanya’da engizisyon mahkemelerinin icraatını anlatan tarih tercümesi. Ziya Paşa’nın 1861’de Mabeyn’de iken Pierre Adolphe Chéruel (1809-1891) ve Théophile Lavallée (1804-1867) adlı Fransız tarihçilerin İspanya ve engizisyon tarihine dair eserlerinden özetleme ve birleştirme yoluyla tercüme ettiği Engizisyon Tarihi, sağlığında basılmayan çevirilerinden biridir. Ziya Paşa’nın Fransız tarihçilerin hangi eserlerinden yola çıktığı, hangi ölçüde özetleme ve tam çeviri yaptığı eserde açıklanmamıştır.

Engizisyon Tarihi’nin eski harflerle iki, yeni harflerle bir baskısı bulunmaktadır. Eserin ilk baskısı 62 sayfalık bir kitaptır ve 1299/1882 tarihinde İstanbul’da Matbaa-i Ebüzziya’da yapılmıştır. Eserin başında Ebüzziya Tevfik’in “Eshâb-ı Mütâlaaya” başlıklı ön sözü ile (s.2) ve “Abdülhamid Ziyâ” imzasını taşıyan Ziya Paşa’nın ön sözü (s.3-4) yer almaktadır. Bu baskıda Ziya Paşa’nın ve Ebüzziya Tevfik’in bazı açıklayıcı dipnotları da bulunmaktadır. Eserin ikinci baskısı 1305/1887-1888 tarihinde İstanbul’da yine Matbaa-i Ebüzziya’da yapılmıştır. 107 sayfalık bu baskı, esasen ilk baskıyla aynıdır; ilk baskıdaki dipnotları da olduğu gibi içermektedir. Engizisyon Tarihi’nin üçüncü baskısı, 2019 tarihinde İstanbul’da Karbon Kitaplar tarafından yapılmıştır. Muhammet Enes Karadeniz’in yayına hazırladığı, ilk baskıyı temel alan 110 sayfalık bu kitapta dil içi çeviri metni (s.9-67) ve sadeleştirilmiş metin (s.69-110) yer almaktadır.

Engizisyon Tarihi’nin dili 1860’lı yılların düzyazı diline göre oldukça sadedir ve Ziya Paşa’nın düzyazı dilinin Tanzimat döneminde en dikkat çeken özelliklerinden birinin de bu sade, okurla iletişim kurmayı başaran dil olduğu söylenebilir.

Ebüzziya Tevfik, ön sözde Ziya Paşa’nın sağlığında basılmayan bu tercümesinin varislerinin para hırsı yüzünden Adana’da bir çeyrek mecidiyeye satıldığını kendisinin 400 katı para ödeyerek eseri kaybolmaktan kurtardığını belirtir. Ziya Paşa ise ön sözde, engizisyon sözcüğünün açıklamasını yapar ve eserin İspanya’daki engizisyon uygulamalarının muhtasar tarihi olduğunu ve iki tarihçinin eserlerinin özetleme ve birleştirme yoluyla tercümesine dayandığını ifade eder. Yayımlanan çeviri metninde yer alan notların bir kısmı Ziya Paşa, çoğunluğu Ebüzziya Tevfik tarafından kaleme alınmıştır. Ebüzziya Tevfik, dikkate değer bir dipnotunda Ziya Paşa’nın Müslümanların maruz kaldığı muameleleri ehl-i İslam’ın teessürünü mucip olmamak için nakletmekten kaçındığını ileri sürer (s. 37). Özetlenmiş ve birleştirilmiş çeviri metninde ise önce 12. yüzyılda Hıristiyan devletlerde dinin ve ruhban sınıfın yozlaşması üzerine bu durumu düzeltmek üzere bazı önemli din adamlarının harekete geçerek önce İtalya’da ruhban sınıf, sonra bütün toplum üzerinde cezalandırma mekanizması kurdukları ve askeri bir güç oluşturdukları üzerinde durulmuş; engizisyon mahkemelerinin ortaya çıkışı, cezalandırma usulleri gibi hususlar ile engizisyonun Avrupa’ya yayılışı anlatılmıştır. Sonra İspanya’da engizisyonun ortaya çıkışı ve yaygınlaşması ele alınmış; özellikle Yahudilerin maruz kaldıkları muameleler anlatılmıştır. Sonuçta Fransa’nın İspanya’yı işgaliyle 1808’de Napolyon’un çıkardığı bir fermanla İspanya’da engizisyona son verildiği, engizisyon mahkemelerinde cezalandırılmayı bekleyen binlerce masum ve mazlum insanın kurtarıldığı dile getirilmiştir.

Ziya Paşa’nın biyografisi için bk. “Ziya Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ziya-pasa