İspanya’da kurulan İslam medeniyetinin yaklaşık 700 yıllık tarihinin ele alındığı kısmen tercüme, kısmen derleme tarih kitabı. Eserin biri Ziya Paşa’nın sağlığında olmak üzere eski harflerle iki baskısı bulunmaktadır. İlk baskı iki cilt, dört cüz olarak ayrı zamanlarda basılmıştır; ilk cilt iki cüz şeklinde 1276 (1859-1860) tarihinde İstanbul’da Takvimhane-i Âmire’de, ikinci cilt ise 1280 (1863) tarihinde Tercüman-ı Ahval Matbaasında basılmıştır. İlk cilt 2+6+199, ikinci cilt ise 5+336 sayfadan ibarettir. Eserin ikinci baskısı dört cilt halinde İstanbul’da Karabet ve Kaspar Matbaasında yapılmıştır. İlk üç cilt 1304 (1886-1887), dördüncü cilt ise 1305 (1888) tarihinde basılmıştır. Endülüs Tarihi'nin yeni harflerle iki sadeleştirilmiş baskısı da bulunmaktadır.

Eserin Ziya Paşa’ya aidiyeti ve telif mi tercüme mi olduğu konularında farklı görüşler vardır. Endülüs Tarihi’nin Louis Viardot’un Histoires des Arabes et Des Mores d’Espagne adlı kitabının Türkçeye tercümesi olduğu ancak giriş kısmında veya başka bir yerde Viardot’ya değinilmediği ileri sürülmektedir. Zehra Gözütok’un yaptığı yüksek lisans çalışmasında eserin tam bir tercüme olmadığı, Viardot’tan tercüme edilen kısımlar olmakla birlikte, atlanmış, özetlenmiş kısımların olduğu; başka kaynaklardan derlenmiş bilgilerin, bunlar dışında yazara ait bazı notların, yorumların bulunduğu ortaya konmuştur. Bu haliyle Endülüs Tarihi’nin tek bir metnin aynen çevirisi olmadığı, çeviri ve derleme niteliğinde bir eser olduğu söylenebilir.

Endülüs Tarihi’nin Ziya Paşa’ya aidiyeti konusunda da farklı görüşler bulunmaktadır. Bir görüşe göre eseri İbrahim Edhem Paşa (1818-1893) tercüme etmiş, Ziya Paşa’ya günün üslup anlayışına uygun hale getirme görevi vermiştir; bir başka görüşe göre Ziya Paşa’ya eseri tercüme etmesini Edhem Paşa tavsiye etmiş; bir başkasına göre eserin ilk cildini Edhem Paşa, diğer ciltleri Ziya Paşa çevirmiştir. Eserin ilk baskısının hatta ikinci baskısının Ziya Paşa adıyla Edhem Paşa hayattayken basılmış olması ve Edhem Paşa’nın buna herhangi bir itirazda bulunmaması, eserin aidiyeti konusundaki kuşkuları bir ölçüde giderir mahiyettedir.

Eser, yayımlandığı dönemde Endülüs medeniyeti konusunda ilgi uyandırmış; Abdülhak Hamid, Muallim Naci gibi sanatçılar konularını Endülüs tarihinden alan eserler kaleme almışlardır. Eser, Abdülhamid döneminde bir süre Ziya Paşa’nın diğer bazı eserleriyle birlikte yasaklanmıştır.

Endülüs Tarihi’nde eski Osmanlı nesir dilini sürdüren oldukça ağır bir dil kullanılmıştır. Eserin girişinde eski usul hamdele ve salvele kısmı vardır ve bu kısım adet olduğu üzere musanna ve kalıplaşmış bir üslupla kaleme alınmıştır. Eserde eski düzyazı anlatılarında olduğu gibi, zaman zaman söz düşürüp konuya uygun Farsça manzumelere yer verilmesi de eski düzyazı üslubunun devam ettirildiğini ve Endülüs Tarihi’nin belirgin bir eserin tam tercümesi olmadığını göstermektedir.

Eserin başında Ziya Paşa, Endülüs Tarihi’ni kaleme alma sebeplerini dile getirir. İslam dünyasında Endülüs hakkında güvenilir bir kaynak olmadığı; İslam hakimiyetine son verdikten sonra Hıristiyanların Endülüs medeniyetine dair her şeyi yok ettiği; tarafsız bazı Avrupalı tarihçilerin eserlerine dayanarak Endülüs Tarihi’nin hazırlandığı belirtilir. Eserin ilk üç bölümünde İslam’ın fetihlerle nasıl yayıldığı, Endülüs’ün nasıl fethedildiği ve İspanya’da kurulan İslam devletinin 700 yılı aşan tarihi, emirlerin başa geçme sırasıyla toplumsal, siyasal gelişmeleriyle anlatılır; dördüncü bölüm ise Endülüs İslam medeniyetinin bilimde, sanatta, eğitimde gerçekleştirdiği önemli atılımlar alt başlıklar altında anlatılır.

Endülüs Tarihi, bugünkü tarih yazımı ölçütlerine göre birçok yanlışı olan, bilimsellikten uzak bir tarih metni olarak nitelenebilir ancak bu, kaleme alındığı dönemde eserin çok ilgi gördüğü gerçeğini değiştirmez. Osmanlı aydınlarına hem bir İslamiyet'in Avrupa’da nasıl büyük bir medeniyet kurduğunu hatırlatmış hem de bu medeniyetin yıkılışının sebeplerini göstererek çağa yönelik uyarıcı bir mesaj iletmiştir.

Ziya Paşa’nın biyografisi için bk. “Ziya Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ziya-pasa