Hikmetli, öğüt veren, özlü sözler, özdeyişler kitabı. Batı’da ilk örnekleri, 17. yüzyılda François de La Rochefoulcauld tarafından Réflexions ou Sentences et Maxmies morales adıyla verilen özlü sözler, özdeyişler kitabının bizde modern dönemdeki ilk örneği sayılabilecek eseri Şemsettin Sami, 1879 yılında Emsal adlıyla verir. Bu türün bizdeki en meşhur örneği, bilindiği gibi Cenap Şahabettin tarafından kaleme alınan Tiryaki Sözleri adlı eserdir.

Arapça kökenli bir kelime olan ve “numuneler”, “örnekler”, “misaller” anlamına gelen “emsal” kelimesi, bugünkü dilde özdeyiş, özlü söz, vecize kelimeleriyle karşılanmaktadır. Emsal veya özlü sözler, tıpkı atasözleri gibi insana hayata ilişkin türlü “numuneler”, “örnekler”, “misaller” gösteren, anlam yoğunluğu ve derinliği olan öğüt verici güzel sözlerdir. Bu yönüyle onlar, atasözlerine benzer. Atasözlerinden ayrılan yönü, ilkinin anonim, ikincisinin ise bireysel olmasıdır.

Ş. Sami, Emsal adlı eserinde toplayıp yayımladığı bu sözleri, aslında önce Sabah gazetesinde “Şundan - Bundan” köşesinde yayımlamaya başlamıştır. Başka “bazı malumat ve havadis”in de yer aldığı bu köşe, hem gazetenin çokça rağbet görmesine hem de yazarının “Şundan Bundancı” lakabı ile anılmasına sebep olmuştur. Sabah’taki “Şundan-Bundan” köşesi halk nezdinde o kadar rağbet görmüştür ki Ş. Sami, daha sonra Tercüman-ı Şark gazetesini üzerine aldığında “bunun sayfalarını da ‘Şundan-Bundan’dan hali” bırakmaması için her taraftan “ibram ve teklif”lerle karşılaşır. İşte bu “ibram ve teklifler”, halkın gösterdiği yoğun ilgi, tipik bir Tanzimat aydını olan ve halka ansiklopedik bilgileri aktarmayı temel vazife addeden Ş. Sami’yi harekete geçirir. Bunları, ömrü sadece bir günden ibaret olan gazete köşelerinde zayi olmasını önlemek ve bir kitapta toplayarak halkın istifadesine sunmak ister. Ancak bu arzusuna “vakit müsaade” etmez. Dolayısıyla bunları, o sıralarda kitaba dönüştüremez. Fakat bir süre sonra pek çok gazete, dergi ve kitabını yayınlayan Mihran Efendi, bunları Cep Kütüphanesi serisi içerinde basabileceğini ifade eder ve böylece “Şundan-Bundan”da çıkmış olan özlü sözler 1296/1879 tarihinde Emsal adıyla Cep Kütüphanesi’nin 12. kitabı olarak yayımlanır.

Emsal, dört sayfalık bir “İfade-i Meram”la (3-6) başlar. Ş. Sami, burada eserin ortaya çıkışına ve mahiyetine ilişkin bazı bilgiler verir. Bu bilgilerden sonra ise ana metin, yani özlü sözler, özdeyişler herhangi bir açıklama yapılmadan, sayfanın ortasına yerleştirilmiş olan “Emsal” başlığıyla numaralı şekilde “gelişigüzel” sıralanır (7-515). Başka bir ifadeyle Ş. Sami, bu sözleri çok ayrıntılı bir tematik ya da başka herhangi bir tasnife tabi tutmaz; sadece her sözün başına bir rakam verir ve bunları arka arkaya sıralar. Bu mantığa göre sıralanan sözlerin sonuncusu, 2919 rakamıyla sona erer. Yalnız bu sıralamada 138. sıradaki söz verildikten sonra muhtemelen dizgiden kaynaklı olarak 139. sıra atlanmış ve 140. sözden devam edilmiştir. Bu yüzden Emsal'in tamamında sonda gördüğümüz rakamdan bir eksik olarak 2918 özlü söz ya da özdeyiş yer almaktadır. Bu rakamın, emsalleri dikkate alındığında aslında önemli bir yekûn olduğu açıkça söylenebilir.

Emsal’de yer alan bu 2918 özlü söz, kuşkusuz bütünüyle Ş. Sami’nin üretimi ya da kendi malı/“uydurma”sı değildir. Bunu, söz konusu sözlerin ne şekilde ortaya çıktığını merak edenlerin bulunabileceğini öngören Ş. Sami, “İfade-i Meram”da “başkasının fikir ve eserini kendi malım addetmeyi hiçbir vakit itiyat etmediğim gibi bunda dahi bunu kabul ve bu emsalin cümlesi mahsul-i fikrimdir, diye iftihar edemem.” sözleriyle ortaya koyar. Ardından da bu kitaptaki sözlerin kaynaklarını ve bütün içindeki payını da verir. Buna göre Emsal’deki sözler, “üç kısma taksim” edilebilir. Bunlardan ilk kısma giren sözler, Batı ve Doğu filozoflarının ve edebiyatçılarının sözleri ve fikirlerinin doğrudan çevirisidir. Ş. Sami sözlerini çevirdiği bu filozof ve edebiyatçıların tamamını değil, sadece bazılarının isimlerini açıkça kaydeder. Bunlar, Doğu’dan Batı’ya, Kuzey’den Güney’e kadim tarihlerden kendi zamanına kadar diyanette, riyasette, siyasette, sanatta, kültürde, edebiyatta, bilimde kısaca hayatın her alanında rüştünü ispat etmiş Hazret-i Süleyman, Sadi, Firdevsi, Fransa Kralı IV. Lui, İspanya Kralı Alfons, Diyojen, Konfüçyüs, Bacon, Newton, Franklin, Shakespeare gibi büyük tarihî şahsiyetlerdir. Ş. Sami, bu ve benzeri şahsiyetlerin isimlerini sözün başında anar, ardından sözü verir. Bunu, burada birkaç örnek üzerinde somutlamak uygun olur:

“378. İngiltere hükemasından Bacon diyor ki: İtikatları zayıf olanlar dinsiz değildir; asıl dinsiz dinin en mukaddes şeylerini taklit ederek onlar ile istihza eden mürailerdir.”(s. 61).

“396. Sadi diyor ki: Hükümdar bir köylüden bir yumurta alırsa, ricali köylünün tekmil tavuklarını gasp eder.” (s. 66).

Emsal’deki sözlerin ikinci kısmını, Batılı filozofların ve edebiyatçıların sözlerine “nazire suretiyle” ve millî ahlakımıza uygun hâle getirilen sözler oluşturur. Üçüncü kısmı ise Ş. Sami’nin kendi fikrinin mahsulüdür ki bunlar, tüm sözlerin yarısına yakın “olup hele vakit ve hâlin ihtiyacına mutabık olanların ekserisi bu kabildendir.” Son derece donanımlı ve birikimli olan, bildiği diller sayesinde de Doğu ve Batı kaynaklarını etkin şekilde kullanabilen Ş. Sami, Emsal’de hayatın hemen her alanına ilişkin düşündüren, ufuk açan, bilgi ve öğüt veren, insanı zenginleştiren özlü sözlere yer verir. Bunlar bireyden topluma, kültürden sanata, edebiyattan siyasete, dinden felsefeye kadar hayatın hemen her alanından konuları içeren bilgilendirici, düşündürücü, yol gösterici, besleyici sözlerdir. Bir ansiklopedist olan Ş. Sami’nin Emsal’le zihniyet değişimine giren Türk toplumuna faydalı bilgiler aktarma emelinde olduğu söylenebilir.

Özgün basımıyla 511 sayfadan ibaret olan Emsal, Cep Kütüphanesi serisinin 12. kitabı olarak 1296 tarihinde İstanbul’da yayımlanmıştır.

Şemsettin Sami’nin biyografisi için bk. “Şemsettin Sami”. Türk Edebiyatı Yazarlar Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semsettin-sami