Hüdâyî’nin Cenâb-ı Hakk’ın, “İnsanı ahsen-i takvim/en güzel sûrette yarattığı”nı (et-Tîn, 95/4) ifade eden âyet-i kerimesini merkeze alarak insan ve yaradılışını anlattığı üç-dört varaktan oluşan küçük Arapça risâlesi. Eser, amelî tasavvuftan çok tasavvufî düşünceye ait bilgiler ihtiva etmektedir. Müellif ilgili âyeti zikrettikten sonra insanın maddeden uzak ruhî yanıyla, maddeyi yöneten aklî yönü üzerinde durur. İnsanın emanetin kendisine sunulduğu bir câmi nüsha oluşuna işaret ederek “Yer ve gök beni kuşatamadı. Ancak mümin kulumun kalbi kuşattı.” (bkz. İhyâu ulûmi’d-dîn, 3. s.14) meâlinde kudsî hadis olarak nakledilen rivayet ile mümin kalbinin yüceliğine işaret eder. Ârifin gönlünün ilâhi nurların iniş yeri ve tecelligâhı olduğundan bahseder. Şeyh-i Ekber İbn Arabî gibi önemli sûfilerin görüş ve düşüncelerinden hareketle insan-ı kâmilin âlemin bir nüshası olduğunu anlatır.

Mekarim-i ahlâkı; izâfî davranış ve hâl olarak anlatır, ahlâkın hür ve kölelerin ahlâkı olmak üzere iki türlü olduğundan bahseder. Ayrıca ahlâkı, mahmûde mezmûme olarak ikiye ayırır. Ahlâk-ı mahmudenin, mekârim-i ahlâkı olduğunu; afv, ihsan, iyilik ve takva üzerine yardımlaşma ve nimetlere şükür gibi çeşitleri bulunduğunu belirtir.

Müellif burada bir de hissî ölümden bahseder ve bunun ruhun cesedden ayrılması demek olduğunu belirtir. Manevi ölümü ise elest bezminde Allah’ın kuldan aldığı mîsâk sırasında Allah’ın kendi varlığına şahit tutması sûretiyle benliğin devreden çıkarılması anlamına geldiğini söyler.

Nüshaları az bulunan bu risâlenin tesbit edebildiğimiz nüshaları şunlardır: H. Selimağa – Hüdâyî 278 (Hüdâyî halîfelerinden İsmâil Efendi tarafından istinsah edilmiştir. (1046), Süleymaniye – İbrâhim Ef. (877/6), Süleymaniye – Şehîd Ali Paşa (1451/2).

Müellifin biyografisi için bk. “Hüdâyî, Azîz Mahmûd”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hudayi-aziz-mahmud