Eserden Örnekler

Her umûrun gûne gûne âdâbı olduğu gibi bir kitâba bed’ etmenin dahi âdâbı vardır ki bir nicesi hamd u senâ-yı cenâb-ı hudâ, ikincisi salât u selâm-ı nebiyy-i müctebâ, üçüncüsü du’â-yı bi’l-hayr-ı pâdişâh-ı serîr-ârâdır. Bu vecîbeyi îfâdan sonra deriz ki zikr ü beyânına tasaddî edeceğimiz fenn-i edebiyyât da nasıl gûne gûne üslûblar ve dakîk dakîk nükteler var ise edebiyyât lafzının cüz’ü olan edeb lafzında dahi vaz’an ve örfen dürlü dürlü ma’nâlar vardır. Bu lafz fi’l-asl zarâfet ve usluluk ki kavlen ve fi’len nâsa hüsn-i mu’âmele ve lutf-ı mücâmele eylemek ma’nâsınadır. Ba’zılar dahi lafz-ı mezkûru her nev’ hatâdan mâ-bihi’l-ihtirâz olan şeyleri bilmekten ibârettir, diyü ta’rîf etmişler. Ba’zı dîğer dahi edeb bir kuvve-i râsiha-i nefsiyyedir ki muttasıf olan kimseyi mûcib-i şeyn u âr olan şeylerden hıfz eder diyü tefsîr eylemişler. Ve evâ’il-i devlet-i İslâmiyye’de te’dîb olduğu için ulûm-ı Arabiyye ile eş’âr-ı Arab’a dahi edeb ıtlâk etmişler ki sebebiyyet alâkasıyla ıtlâkât-ı mecâziyyeden olmuş olur.

[...]

Fi’l-mesel ma’nâ ses ve lafz elhân u âhengdir. Elhân u nagamât bilmeyen güzel sesli bir âdem ne kadar bağırsa çağırsa sesini kimseye dinlendiremez. Ammâ fenn-i mûsikîde mâhir bir kimse sesi güzel olursa ni’me’l-matlûb yâ, olmasa bile usûlşinâslığının ve terennümâtının te’sîrâtıyla okuduğu besteyi istimâ’a herkesi mecbûr eder. İnsânın zihnine tevârüd-i ma’nâ ses gibi fıtrî ve cibillî olup elfâz ise kesbî ve ta’allümîdir. Buna delîl aranırsa iki okuryazar âdemin birinde hayâlât-ı şâirâne vüs’at-i karîha olup da dîğerinde olmamaktır. Ve kezâlik bir edîb-i Arab veyâ bir Acem veyâ bir Fransız kendi lisânı üzere îcâd-ı nazm u nesre kâdir olduğu hâlde Türkî lisân üzere yolunda bir şey söyleyerek tasvîr-i ma’nâ edememesi dahi bu müdde’âya bir delîl olur. Fe-li-zâlike mübtedîn için lâzım gelen vazîfe evvelâ elfâz-ı kelâmın hüsn-i terkîb ve tensîk ü tertîbine temerrün ü mümâreset eylemektir (Karagözlü 2019: 131, 133).