DÜSTÛRU’L-AMEL (RİYÂZÎ, Mehmed Riyâzî Efendi)
Farsça meseller derlemesi ve tercümesi
RİYÂZÎ, Mehmed Riyâzî Efendi (ö. 1054/1644)

ISBN: 978-9944-237-87-1


17. yüzyıl tezkire yazarı şairlerden Riyâzî'nin Farsça meselleri (atasözü ve deyimsel ifadeler) derleyip Türkçe tercüme ve şerh ettiği eseri.  Eser, kısa bir hamdele ve salvele ile başlamaktadır. Daha sonra Fars dilinin önemi hakkında birkaç cümleye yer veren Riyâzî, Acem şairlerinin şiirlerinden hareketle Farsça meselleri derlediği kısa bir mecmua oluşturup buna Düstûru’l-Amel ismini verdiğini belirtmiştir. Riyâzî Efendi bu bilgileri verdikten sonra alfabetik olarak derlediği Farsça mesel, tabir ve sözcükleri örnek beyitlerle tanıklayarak Türkçeye çevirmiştir.

Muhtelif varyantlarıyla beraber 1050 civarında Farsça meseli ihtiva eden (Riyâzî 2017: 3) eserde, mesellerin çoğuna; Kemâl-i Isfahânî, Hilâlî, Mîr Hüsrev, Mollâ Câmî, Kâtibî, Hâfız, Kemâl İsmâ’îl, Tûsî, Tamâmî-i Meşhedî, Selmân, Hayâlî, Assâr, Zahîr, Hâtifî, Nizâmî, Şâh Tâhir, Vahşî, Zuhûrî, Şeyh Sa’dî, Hâkânî, Acîbî, Seyfî, Abdürrezzâk, Şemseddîn Sarâyî, Riyâzî, Kemâl Hucendî, Enverî, Attâr, Örfî, Hayretî, Âsafî, Şâhî, Figânî, Ehlî, Muhteşem, Emîrî, Şükrî, Mevlânâ, Basîrî, Evhadî, Kemâl Isfahanî, Baba Nasîbî, Ümmîdî, Bezmî, Dihlevî, Firdevsî, Zamîrî, Şevkî, Şeyh Âzerî gibi İranlı şairlerin beyitlerinden tanıklar getirilmiştir.  

1607 yılında yazıldığı tahmin edilen (Riyâzî 2017: 3) Düstûru’l-Amel'e alınan  mesellerin her biri genellikle kısaca tercüme edilirken bazen kullanım bağlamına dair de bilgiler verilmektedir. Çoğu mesel Türkçe olarak karşılanmakla birlikte bazı mesellerin Arapça ve Farsça olarak karşılandığı da görülebilmektedir (Açıkgöz 1988: 3). Eserdeki meseller madde başlarına göre Arap harflerine göre alfabetik olarak düzenlenmişken her bir madde başında önce ilk harfinin harekesi üstün olan kelimeler yazılmış ve bu grubu kesreli ve ötreli harfle başlayan kelimeler takip etmiştir (Açıkgöz 1988: 2).

Kimi maddeleri itibarıyla önemli ansiklopedik bilgileri ihtiva eden, bu özelliğinden dolayı da klasik Türk kültürü ve edebiyatı araştırmaları için önemli bir kaynak olan  Düstûru’l-Amel'in yazma eser kütüphanelerinde birçok nüshası bulunmaktadır. Funda Türkben eserin 37 nüshasını tespit etmiştir (2013: 16-17).  

Namık Açıkgöz 1986 yılında hazırladığı doktora tezinde eserin tenkitli metnini kurmuştur. Eser üzerine bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (Türkben 2013).

Yazarın biyografisi için bk. "Riyâzî, Mehmed Riyâzî Efendi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/riyazi-mehmed-riyazi-efendi.

Eserden Örnekler


în ez felek est ve ez Hasen nîst

Bu mesel-i bî-bedel şol zamânda müsta'meldür ki zebân-ı Türkîde bir kişi bir kimesneden şikâyet eyleyüp dise idi ki "Fülân kimesne beni incitdi ve bana zulm eyledi." ol mukâbelede zurefâ-yı Acemden birisi "Yolunda gelecek var imiş ve kulun başına her ne gelürse âlem-i bâlâdandur kimseden degüldür." diyecek yirde zurefâ-yı Acem bu mısrâ' ki aynıyla meseldür darb iderler: în ez felek est ve ez Hasen nîst. Şâh Muhammed-i Nihâvendî'nün bu kıt'a-i pür-ma'nâsından mesel-i sâlifü'z-zikr fehm olınur. 

[Çün] bâ-zen-i hîş güft Şâh Muhammed

Kîn beççe-i zişt kâr-ı men nîst

în ez-Hasen-i külâh-dûz est

Hakkâ ki der-în sühan sühan nîst (Riyâzî Mehmed Efendi, Düstûru'l-Amel, 12b-13a)

Kaynakça


Açıkgöz, Namık (1986). Riyâzî: Hayatı, Eserleri ve Edebî Kişiliği, Dîvan, Sâki-nâme ve Düstûru’l-Amel’in Tenkildi Metni. Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.

Açıkgöz, Namık (1988). "Riyâzî’nin Düstûrü’l-’Amel’i ve Ansiklopedik Önemi". Fırat Üniversitesi Dergisi: Sosyal Bilimler, II/2: 1-17.

Riyâzî Mehmed Efendi (2017). Riyâzu'ş-Şu'arâ. Hzl. Namık Açıkgöz. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (e-kitap).

Riyâzî Mehmed Efendi, Düstûru'l-Amel. Süleymaniye Kütüphanesi Hamidiye 1213.

Türkben, Funda (2013). Riyâzî Mehmed Efendi ve Destûru'l Amel'i. Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Atıf Bilgileri


Yazar, Sadık. "DÜSTÛRU’L-AMEL (RİYÂZÎ, Mehmed Riyâzî Efendi)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/dusturu-l-amel-riyazi-mehmed-riyazi-efendi. [Erişim Tarihi: 14 Mart 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 RİYÂZÜ’Ş-ŞU‘ARÂ (RİYÂZÎ) Riyâzî, Mehmed Efendi Dr. Bilal Güzel
Görüntüle
2 DÎVÂN (RİYÂZÎ, MEHMED) Riyâzî Mehmed Efendi Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
3 SÂKÎ-NÂME (RİYÂZÎ, MEHMED EFENDİ) Riyâzî, Mehmed Efendi Araş. Gör. Kerem Kaan Akhan
Görüntüle
4 MUHTASAR-I VEFEYÂTÜ'L-A'YÂN RİYÂZÎ, Mehmed Riyâzî Efendi (ö. 1054/1644) Doç. Dr. suat donuk
Görüntüle
5 RÎSÂLE FÎ İLM-İ BEYÂN (RÎYÂZÎ, MEHMED EFENDİ) Riyâzî, Mehmed Efendi Dr. Bilal Güzel
Görüntüle
6 KEŞFÜ'L-HİCÂB AN-VECHİ'S-SAVÂB (RİYÂZÎ, MEHMED EFENDİ) Riyâzî, Mehmed Efendi Dr. Bilal Güzel
Görüntüle
7 SAHÂYİFÜ'L-LETÂYİF FÎ ENVÂ'İ'L-ULÛM VE'L-MA'ÂRİF (RİYÂZÎ, MEHMED EFENDİ) Riyâzî, Mehmed Efendi Dr. Bilal Güzel
Görüntüle
8 SİYER (RİYÂZÎ) Riyâzî, Mehmed Efendi Araş. Gör. Murat ASLAN
Görüntüle
9 LEMEZÂT-I HULVİYYE EZ LEMEÂT-I ULVİYYE (MAHMUD CEMALEDDİN HULVÎ) Mahmud Cemaleddin el-Hulvî Diğer Özlem Şamlı
Görüntüle
10 AHBÂRÜ’L-'İBER (ZA’ÎFÎ, MUHAMMED) Za'îfî, Muhammed Dr. Necmiye Özbek Arslan
Görüntüle
11 KIRK HADİS TERCÜMESİ (FEYZÎ-İ KEFEVÎ) Feyzî-i Kefevî Prof. Dr. Adem Ceyhan
Görüntüle
12 ZÜBDETÜ'N-NESÂYİH VE UMDETÜ'T-TEVÂRÎH (IYÂNÎ) Iyânî, Cafer Iyânî Bey Prof. Dr. Osman Ünlü
Görüntüle
13 RÂZ-NÂME FÎ MENÂKIBİ'L-ULEMÂ VE'L-MEŞÂYİH VE'L-FUZELÂ (KEFEVÎ HÜSEYİN) Kefevî, Hüseyin ismail Aksoyak
Görüntüle
14 ES-SEYFÜ'L-MESLÛLÜ FÎ ŞERHİ'R-RESÛLİ (MUSTAFA b. BÂLÎ) Mustafa b. Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
15 HADÎS-İ ŞERÎFLER MECMUASI (MUSTAFÂ b. BÂLÎ) Mustafâ b. Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
16 HÂŞİYE ALÂ ŞERHİ MİFTÂH (MUSTAFA b. BÂLÎ) Mustafâ bin Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
17 TUHFE-İ ŞEMSÎ (ŞEMSÎ) Şemsî, İsfendiyar-zâde Şemsî Ahmed Paşa Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
18 KARAMAN-NÂME (ŞİKÂRÎ) Şikârî Araş. Gör. Mizan Coşkun Özgür
Görüntüle