DÜSTÛRÜ'L-'AMEL FÎ MÜBÂHÂTİ'L-'İBÂDÂT (VEYSÎ)
İslam rükünlerinin karşılaştırıldığı ahlâkî eser
Veysî, Üveys Çelebi, Üveys b. Mehmed (d.969/1561-ö.1037/1628)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Namaz, oruç, zekât, cihat, hac ve kelime-i şehadetten oluşan İslam rükünlerinin kısmen bir münazara şeklindeki atışmalarını konu alan ahlâkî alegorik eser. Düstûru'l-‘Amel fî Mübâhâti'l-‘İbâdât “İbadetlerin münazarasında temel ilke” anlamına gelmektedir. Eser, kaynaklarda ve kütüphane kataloglarında Şahâdet-nâme, Fezâ'il-i Kelime-i Tevhîd, Risâle fî Fezâ'ili Kelimeti lâ ilâhe illa'llâh, Mübâhât-ı Ferâ’iz-i Hams adlarıyla da kaydedilmiştir. Eserin matbu nüshası 62 sayfadır, yazmalar arasında içerik bakımından farklılıklar bulunmaktadır.

Eserde İslam’ın temel rükünleri sırasıyla namaz, oruç, zekât, cihat, hacdan her biri övünmeye başlar. Birey ve toplum hayatında ne denli önemli ve işlevsel olduklarını aklî ve naklî deliller ile kanıtlamaya çalışırlar. İddialarını desteklemek için ayet, hadis ve üç dilden manzumelere başvururlar. Sonunda kelime-i şehadet sözü alır ve her birine hitap ederek onları birer birer kendisiyle kıyaslar. Kendisi olmadan hiçbirinin geçerli olmayacağını vurgular. O da sık sık ayet, hadis ve manzumelere başvurur. Tartışma kelime-i şehadet lehine son bulur. Sahneleme tekniğinin kullanıldığı ve karşılıklı atışma şeklinde devam eden bu alegorik bölüm yaklaşık olarak eserin yarısını kapsar. Ondan sonra kelime-i şehadet hakkında ders ve nasihat şeklinde bilgiler verilir. Oruca dair bölümde, “Hikaye-i Bedî’a fî Fazîleti’s-Savm” başlığı altında orucun Allah katında ne denli önemli olduğunu vurgulayan bir hikaye anlatılır: İbadet etmeyen ve kötü huyları bulunan bir zenci ölür. Kimse sahip çıkmaz cenazesi ortada kalır. Vahiy ile Hz. Peygamber uyarılır, hürmeten Ramazan ayında hiçbir şey yemediğinden dolayı saygıyı hak ettiği bildirilir ve cenaze usûlüne göre defnedilir. Kelime-i şehadet bölümünde bir kaç hikâye yer almaktadır: Useyd ile babası Seleme’nin İslam’ı kabul etmesi; Yûsuf'un Züleyhâ’dan sakınması; Hz. İbrahim’in babasıyla diyalogu ve putun şehadet getirmesi; Hz. Yûnus ve Dâvud’un hikâyeleri; Firavun’un boğulması. Yine bu bölümde “lâ ilahe illa’llâh, Muhamedün resûlu’llâh, Ebû Bekr es-Sıddîk, Ömer İbnü’l-Hattâb, Osmân İbn Affân, ‘Alî bin Ebî Tâlib” ibarelerinden her birinin harf sayısının 12 olması ve bu sayının 12 imam ve 12 burca tevafuk etmesi “lâ ilahe illa’llâh”’ın din ve dünyanın direği olduğuna delil gösterilir. Eserde Farsça 102, Türkçe 21, Arapça 7 beyit; 49 ayet, 9 hadis ve 6 Arapça ibare yer almaktadır. Türkçe manzumelerin bir kısmı Veysî’ye aittir

Veysî bu eserinde de sanatlı bir dil kullanır. Arap, Fars ve İslam kültürüne dair bilgi ve birikimini eserde başarılı bir şekilde yansıtır. Dinî terminolojinin hâkim olduğu eserde cümleler yazarın Münşe’ât’ındaki cümlelerine nispeten kısa ve sadedir. Yazarın bu eserinde ki’li birleşik cümlelere daha çok yer verdiği görülmektedir.

Yazma Eserler kataloğuna göre eserin otuzu aşkın nüshası bulunmaktadır. Nüshaların içerik bakımından farklı oluşları eserin aşamalı olarak telif edilerek geliştirildiğini düşündürmektedir. Hakkında herhangi bir çalışma bulunmayan eser iki defa basılmıştır (1283, 1286).

Yazarın biyografisi için bk. “Veysi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/veysi-uveys-celebi-uveys-mehmed

Eserden Örnekler


Salât:

Evvelâ fâtiha-ârâ-yı dîbâce-i niyâz, ya’nî namaz, seccâde-nişîn-i mahfil-i nâz olup makâm-ı i’zâzdan bu veçhile ikâmet-i delâil-i fahre ser-âğâz etdi ki ben ki namazım, serv-kâmet-i bâğ-ı niyâzım, kandîl-i mihrâb-ı yakînim, es-salâtu ‘imâdu’d-dîn'im. Ben ol şâhid-i ‘adl-i ehl-i îmânım ki bensiz müdde’â-yı ashâb-ı İslâm suret-i sübut bulmaz. Ben ol müzekkî-i şuhûd-ı ferdâniyet-i sübhânım ki ben olmasam kabâle-i İslâm-ı erbâb-ı îmân müseccel olmaz. Mi’yâr-ı dâru’l-‘ayâr-ı şerî’at ki medâr-ı nesak-ı kârgâh-ı ‘âlemdir, ammâ bensiz sebeb-i perîşânî-i ahvâl-ı Benî Âdem’dir. Zîrâ ben ol düstûrü’l-‘amel-i mîzân-ı şer’im ki bensiz ne ta’dîl-i beyyine-i şer’iyye mümkin olur ne sıhhat-ı müdde’â suret-i vücûd bulur. Ben ol mu’ddilü’l-vezn-i asl u fer’im ki sâhib-i şer’-ı hakîkî beni mihekk-i tecribe-i nukûd-ı zamâ’ir-i şuhûd kılmışdır. Niçe mihekk belki hâce-i sâhib-teşhis-i mevâdd-ı sıdk u kizb bilmişdir.

Beyt:

Penç nemâz’est bih ez-penç genç

Bih ki bedîn penç şevî genc-senc 


Pençe-i hod sâz bedîn penç seht

Pençe-i İblîs be-der laht laht

[Beş vakit namaz beş hazineden daha iyidir. İyisi mi bu beş vakit namaz ile hazineler kazan! Kendi pençeni bu beş vakit namaz ile güçlendir, şeytanın pençesini paramparça eyle!]

Çün kelâm-ı namâz mertebe-i ihtitâm buldı ve mukaddemât-ı mübâhât tamâm oldı. (Veysî. Düstûru’l-‘Amel. Nuruosmaniye Kütüphanesi 3292/3. vr. 251a-251b)

Kaynakça


Veysî (1283/1866). Şehâdet-nâme-i Veysî: Düstûru’l-'Amel. İstanbul: Tasvir-i Efkar Matbaası.

Veysî (1286/1869). Siyer-i Veysî-Hab-nâme-Münşe’ât-Şehâdet-nâme. İstanbul: Vezirhanı Matbaası.

Veysî. Düstûru’l-‘Amel. Nuruosmaniye Kütüphanesi 3292/3.

Atıf Bilgileri


ÇALDAK, Süleyman. "DÜSTÛRÜ'L-'AMEL FÎ MÜBÂHÂTİ'L-'İBÂDÂT (VEYSÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/dusturu-l-amel-fi-mubahati-l-ibadat-veysi. [Erişim Tarihi: 24 Nisan 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 DÜRRETÜ'T-TÂC FÎ-SÎRETİ SÂHİBİ'L-Mİ'RÂC (VEYSÎ) Veysî, Üveys Çelebi, Üveys b. Mehmed Prof. Dr. Süleyman ÇALDAK
Görüntüle
2 HÂB-NÂME (VEYSÎ) Veysî, Üveys Çelebi, Üveys b. Mehmed Prof. Dr. Süleyman ÇALDAK
Görüntüle
3 MÜNŞE'ÂT (VEYSÎ) Veysî, Üveys Çelebi, Üveys b. Mehmed Prof. Dr. Süleyman ÇALDAK
Görüntüle
4 FÜTÛH-I MISR (VEYSÎ) Veysî, Üveys Çelebi, Üveys b. Mehmed Prof. Dr. Süleyman ÇALDAK
Görüntüle
5 MERACÜ'L-BAHREYN (VEYSÎ) Veysî, Üveys Çelebi, Üveys b. Mehmed Prof. Dr. Süleyman ÇALDAK
Görüntüle
6 GURRETÜ'L-'ASR Fî TEFSîRİ SÛRETİ'L-NASR (ÂLÎ, ADANAVÎ HÜSEYİN ÂLÎ EFENDİ) Âlî, Adanevî Hüseyin Âlî Efendi, Hüseyin Çelebi b. Abdullah Prof. Dr. Süleyman ÇALDAK
Görüntüle
7 HEDİYYETÜ'L-MUHLİSÎN VE TEZKİRETÜ'L-MUHBİTÎN (ŞEYH BÂLÎ b. ÜVEYS) Şeyh Bâlî b. Üveys Prof. Dr. Süleyman ÇALDAK
Görüntüle
8 DÎVÂN (VEYSÎ) Veysî, Üveys Çelebi, Üveys b. Mehmed Prof. Dr. Süleyman ÇALDAK
Görüntüle
9 HİCVİYYE (VEYSÎ) Veysî, Üveys Çelebi, Üveys b. Mehmed Prof. Dr. Süleyman ÇALDAK
Görüntüle
10 LEMEZÂT-I HULVİYYE EZ LEMEÂT-I ULVİYYE (MAHMUD CEMALEDDİN HULVÎ) Mahmud Cemaleddin el-Hulvî Diğer Özlem Şamlı
Görüntüle
11 AHBÂRÜ’L-'İBER (ZA’ÎFÎ, MUHAMMED) Za'îfî, Muhammed Dr. Necmiye Özbek Arslan
Görüntüle
12 KIRK HADİS TERCÜMESİ (FEYZÎ-İ KEFEVÎ) Feyzî-i Kefevî Prof. Dr. Adem Ceyhan
Görüntüle
13 ZÜBDETÜ'N-NESÂYİH VE UMDETÜ'T-TEVÂRÎH (IYÂNÎ) Iyânî, Cafer Iyânî Bey Prof. Dr. Osman Ünlü
Görüntüle
14 RÂZ-NÂME FÎ MENÂKIBİ'L-ULEMÂ VE'L-MEŞÂYİH VE'L-FUZELÂ (KEFEVÎ HÜSEYİN) Kefevî, Hüseyin ismail Aksoyak
Görüntüle
15 ES-SEYFÜ'L-MESLÛLÜ FÎ ŞERHİ'R-RESÛLİ (MUSTAFA b. BÂLÎ) Mustafa b. Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
16 HADÎS-İ ŞERÎFLER MECMUASI (MUSTAFÂ b. BÂLÎ) Mustafâ b. Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
17 HÂŞİYE ALÂ ŞERHİ MİFTÂH (MUSTAFA b. BÂLÎ) Mustafâ bin Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
18 TUHFE-İ ŞEMSÎ (ŞEMSÎ) Şemsî, İsfendiyar-zâde Şemsî Ahmed Paşa Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
19 KARAMAN-NÂME (ŞİKÂRÎ) Şikârî Araş. Gör. Mizan Coşkun Özgür
Görüntüle