Veysî’nin sanatlı bir Türkçe ile kaleme aldığı, ilk mensur telif siyer. Daha çok Siyer-i Veysî ve Dürretü't-Tâc diye bilinen eserin tam adı Dürretü't-Tâc fî-Sîreti Sâhibi'l-Mi'râc’tır. “Peygamberin hayatına dair eserlere oranla taçtaki en parlak pırlanta” olduğu iddiasıyla kaleme alınan eser, Mekkî ve Medenî diye iki ciltten oluşmaktadır. Yazma nüshalarda varak sayısı büyük farklılıklar göstermektedir. Matbu nüshaların 1245/1829 Bulak baskısı 240 (126+114), 1286/1869 İstanbul baskısı ise 261 (139+122) sayfadan ibarettir. Veysî, eserini Bedir savaşından sonra Asmâ binti Mervân adlı Yahudi şairin öldürülmesi olayına kadar yazmış ancak tamamlamaya ömrü vefa etmemiştir. Dolayısıyla eserin 1037/1628’de yazıldığını söylemek mümkündür (Erkan 1994:34).

Eser bir siyer kitabı olup, Hz. Muhammed’in günlük yaşantısı ile peygamberlik vazifesi çerçevesinde gelişen olayları konu alır. Mekkî cildinde Farsça bir, “Bu makâle” ifadesiyle başlayan Türkçe 26 başlık bulunmaktadır. Bu bölümde; Hz. Muhammed’in soyu, Zemzem Kuyusu’nun yeniden açılması, Abdullah’ın Âmine ile evlenmesi, Hz. Muhammedin isim ve lakapları, doğumu, “Ben adil bir kral zamanında doğdum.” rivayetinin doğru olmadığı, doğumu esnasında gerçekleşen sıra dışı olaylar, sütanneye verilmesi, Şam yolculukları, Hz. Hatice ile evlenmesi, Kâbe’nin onarılması ve Hacerülesved’in yerine yerleştirilmesi, ilk vahyin gelişi, ilk Müslümanlar, İslâm’a davetin açıkça yapılması, Habeşistan hicreti, Garânîḳ olayı, Kureyşlilerin Habeşistan’a elçi göndermesi, Hz. Hamza’nın ve Hz. Ömer’in İslamiyet’i kabul etmesi, Kureyşlilerin Ebu Talip’ten Müslümanları korumaktan vazgeçmesini istemeleri, boykot uygulamaları, Ebu Talib’in vefatı, Taif seferi, Miraç, Akabe biyatları ve Medine’ye hicret gibi konular işlenmektedir. Medine dönemini konu alan Medenî cildinde yedi ana başlık ve 14 alt başlık bulunmaktadır. Ana başlıklar Türkçe olup “Bu makale” ibaresiyle başlar, alt başlıklar ise “Farz Şoden-i Savm-ı Ramazan, İhtilâf-ı Şeyheyn-i Âlî-kadr Der-bâre-i Esîrân-ı Bedr” şeklinde Farsçadır. Bu bölümün ana başlıkları Hz. Peygamber’in Medine’ye gelişi, Abdullah b. Selâm’ın ve Selman-ı Fârisî’nin İslamiyet’i kabul etmesi, ezanın belirlenmesi, Ensar ve Muhacirlerin kardeş ilân edilmesi, Hz. Ali’nin Hz. Fâtıma ile evlenmesi ve cihat ayetinin gelmesine dairdir. Bundan sonraki alt başlıklar Farsça olup bu başlıklar altında Hamza, Ubeyde, Sa’d b. Ebi Vakkas seriyeleri ve Ebvâ, Aşîre, Buvat gazveleri, Abdullah b. Cahş seriyesi, kıblenin değişmesi, birinci Bedir Gazvesi, orucun farz oluşu, ikinci Bedir Gazvesi, Ebû Cehil’in öldürülmesi, Bedir esirleri, Ebu Leheb’in ölmesi ve Mervan’ın kızı Asma’nın öldürülmesi gibi konular işlenmiştir. 

Veysî eserini yazarken tarih, siyer, hadis, tefsir, lügat gibi pek çok kaynaktan yararlanmış; ihtilaflı konuları kaynaklara atıfta bulunarak tartışmış ve bir sonuca bağlamıştır. Sanatlı nesir dili ile kaleme alınan eser; söz varlığı, cümle yapısı, anlatım üslubu, alıntılama tekniği bakımından özgündür. Kaynaklardan alınan bilgiler mezcedilerek verilirken, ihtilaflı konular tartışılarak sonuca bağlanır. Bölüm ve konu başlarında “kıssa-güzârân-ı bedî’ü’n-nizâm nükte-güşâyân-ı fasîhu’l-kelâm bu resme güher-pâş-ı sâmi’a-i enâm olmuşlar ki…” gibi Arapça, Farsça uzun tamlamalar barındıran, seci ve cinaslarla süslü uzun cümleler bulunmaktadır. Kişi ve yer tasvir ve tavsiflerinde Arapça, Farsça birleşik sıfatlar; cinas, seci, iştikak, tezat ve tenasüp gibi bedi sanatlar yoğunlaşır. Olayların anlatımında, özellikle diyaloglarda konuşma diline özgü söz varlığının hâkim olduğu akıcı, yalın ve kısa basit cümleler kullanılır. Bu tür cümlelerde seci ve cinas için kelime arayışı içine girilmez, ahenk dilin doğallığı içinde gelişir. Veysî, ilmî bir konuyu özgün ve edebî bir üslup ile ortaya koyarak Nergisî, Nâbî, Koca Ragıb Paşa, Haşmet vb. şahsiyetlere münşiyane nesirde model olmuştur.

Veysî, bağlamın gereğince söze duygu katmak, bir savı ispatlamak, okuyucuyu ikna etmek gibi amaçlarla Arap, Fars ve Türk dillerinden çeşitli alıntılarda bulunur. Alıntılanan bu unsurları metnin dokusunu zedelemeden, metne anlam ve estetik açıdan değer katacak şekilde monte eder. Eserde, mükerrerler de dâhil olmak üzere 88 ayet ve ayetten parça; 63 hadis ve hadisten parça; Farsça 217 beyit, 19 mısra, 5 ibare; Arapça 22 beyit, 4 mısra, 91 ibare ve metin; Türkçe 53 beyit, 12 mısra yer almaktadır. 

Dili ve üslubu bakımından çok beğenilen Dürretü’t-Tâc’a, Nev‘îzâde Atâî (ö. 1045/1635), Nâbî (ö. 1124/1712), Nazmî-zâde Murtaza Efendi (ö. 1136/1723), Râgıb Paşa (ö. 1176/1763), Süleyman Tâlib (telif yılı 1206/1792), Tıflî Ahmed Çelebi (ö.1255/1839) ve Abdülkerim Sâmi Efendi (ö. 1096/1684) tarafından zeyiller yazılmıştır. Samî Efendi’nin zeyli henüz ele geçmemiştir (Erkan 1994: 34, Çaldak 2017, Özmen 2020, Büküm 2017). Ayrıca yazarı ve yazım tarihi bilinmeyen, eserdeki tüm kelimelerin alfabetik sıraya göre düzenlendiği Lugat-ı Siyer-i Veysî adlı bir sözlük de bulunmaktadır (al-İsmail 2014).

Eserin yurt içi ve yurt dışındaki kütüphanelerde 150’yi aşkın nüshası bulunmaktadır. Bu nüshaların çoğu eserin Mekkî ve Medenî isimli her iki bölümünü de ihtiva etmektedir. Her bir bölümü müstakil olan nüshalar bulunduğu gibi zeyil veya zeyillerini içeren nüshalar da bulunmaktadır (Yılmaz 1999). Eser, bir defa iki cilt halinde Dürretü’t-Tâc adıyla (1245 /1829), bir defa da Nâbî’nin zeyli ile birlikte Zeyl-i Nâbî alâ-Siyer-i Veysî adıyla (1248/1832) Bulak’ta ve yazarın Hâb-nâme, Münşeât ve Şehâdet-nâme adlı diğer eserleriyle beraber İstanbul’da (1286/1869) basılmıştır. Eser üzerine Nuran (Yılmaz) Öztürk doktora yapmıştır (1997). Nuran (Yılmaz) Öztürk Miraç bölümünü yayımlamış (2018) ve Nuran (Yılmaz) Öztürk, Bilge Karga (Göllü) ile birlikte eserde yer alan Farsça beyitlerin kaynaklarını incelemiştir (2016).

Şairin biyografisi için bk. “Veysî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/veysi-uveys-celebi-uveys-mehmed