Gelibolulu Mustafa Âlî'nin ilk Dîvân, Vâridâtü’l-Enîka,  Lâyıhâtü’l-Hakîka ve son  Dîvân olmak üzere dört kez tertip olunan divanındaki şiirleri. 

İlk Divanı’nı 26 yaşında tertip eden Gelibolulu Mustafa Âlî''nin ilk mahlası Çeşmî'dir. Şairin romantik sayılabilecek bu mahlasla yazdığı şiirlerden sadece 1 tanesi ele geçmiştir.  Âlî daha sonra da mizacına uygun olan bir ifadeyi "âlî" (yüce, yüksek) mahlas edinmiştir. Hayatının geri kalan kısmında da “Âlî” mahlasıyla yaklaşık 34 yıl şiir yazar. Şairin hayatının sonuna kadar yazdığı manzumeleri, değişik zamanlarda tertip edilen dört Dîvân’da toplanır. Âlî, gençlik çağında yazdıklarını bir araya getiren I. Dîvânı’ndan sonraki şiirlerini yaş devresi itibariyle iki divanda toplamış ve ilkine Vâridâtü’l-Enîka, daha sonrakine Lâyıhâtü’l-Hakîka adını vermiştir. Bu sayı kardeşinin kaleme aldığı I. Divan, Hisalî'nin şairin ölümünden sonra topladığı divanla birlikte dörde çıkmaktadır. Edebiyatımızda Âlî gibi birden fazla divana sahip olan başka şairler de vardır. Bunlar Ali Şîr Nevayî, İzzet Molla ve Gelibolulu Sürurî’dir.

Divanlar'da hemen her nazım biçiminden örnekler vardır. Bunlar arasında diğer divanlarda sık görülen kaside, gazel gibi nazım biçimlerinin yanında, pek çok divanda örneği bulunamayan konu ve nazım şekilleri yer alır. Şair, müfred ve matlalardan kısa mesnevilere kadar, pek çok nazım şeklini kullanır. Yine pek çok divanda bulunmayan bahr-ı tavil, Âlî'nin Divanları’nda yer alır. Âlî, Gelibolu Şehr-engizi de kaleme alarak Divan Edebiyatında şehrengiz yazan 60 kadar şairin arasına girebilmiştir. Eserde üç ön söz, 1 bahr-ı tavil, 112 kaside, 3 murabba, 2 muhammes, 19 tahmis, 8 müseddes, 5 tesdis, 2 müsebba, 4 müsemmen, 1 muaşşer, 10 terkibbent, 10 tercibent, 1 müstezad, 1549 gazel, 62 nazım, 128 kıta, 25 tarih, 35 rubaî, 33 muamma, 2 lugaz, 43 matla, 1 müfred, 1 şehrengiz, 13 kısa mesnevi bulunmaktadır. Tahmisler Usulî (1), Sultan Murat (2), Hayalî (8), İshak (1), Gınayî (1), Rahmî (1), Salih (1), Selim (1) ve Mesihî (1)'nin gazellerine yapılmıştır. Ayrıca kendisinin de üç gazelini tahmis etmiştir. Eserdeki gazellerin sayısı 1549'dur. Divan Edebiyatında 7777 gazeliyle en fazla gazel yazan Edirneli Nazmî’dir. 2779 gazel ile Kanunî Sultan Süleyman ikinci; 2197 gazel ile Halepli Edîb üçüncü, 1800 gazel ile Balıkesirli Zatî dördüncü olurken Gelibolulu Mustafa Âlî de 1549 gazeliyle beşinci sırayı elde eder.

Âlî, Necatî, Mesihî, Şeyhî, Bâkî, Hayalî, Ruhî, İshak, Usulî, Fuzulî, Sultan Murad, Celâl, Salih, Emrî, Gınayî, Rahmî olmak üzere en az 16 şaire nazire yazmıştır. Nazirelerinin yanında kimden alındığını belirtmeden pek çok şairin manzumesinden etkilenerek de yeni manzumeler meydana getirmiştir. Özellikle Sâfî’nin Hasbihâl’inden nasıl yararlandığı dikkat çekici bir örnektir. Bu bakımdan Âlî’nin şairliği, Balıkesirli Zatî’ninkine benzer. Her ikisi de başka şairlerin şiirlerinden ustaca yararlanarak yeni manzumeler meydana getirmiş ve sayıları bini aşan manzumeler oluşturmuşlardır. Âlî, İran şairlerinden Hâfız-ı Şirâzî ve Molla Câmî'nin etkisi altındadır. Eserlerinde işlediği konularla, Molla Câmî'yi izler. Osmanlı şairlerinden Necatî, Bâkî ve Hayalî'nin Âlî'nin sanatı üzerinde önemli etkileri vardır. Âlî'nin şiirleri konu bakımından Necatî-Mesihî-Behiştî-Bâkî-Şeyhülislâm Yahya ve Nedîm çizgisinde yer alır.

Âlî’nin vefatından sonra bazı beyitleri dillerde dolaşmaya başlamıştır. Zamanla da kimin olduğu unutulan bu şiirler başka şairlere mal edilmiştir. Âlî'ye ait bir beyit de belâgat kitaplarında Şeyh Galib’e ait olarak gösterilecek kadar tanınmıştır. Yine aynı beytin Ârif Divanı’nda, şairin adı verilmeden “beyt-i meşhur” olarak anılması da Âlî’nin bazı beyitlerinin zaman içinde değerini kaybetmediğini gösterir. Divan şiirinde konu, nazım şeklini belirlerken, şair, bu konuda kendine özgü denemeler içindedir. Hemen hemen her konuda gazel nazım şeklini kullanır. Örnek olarak övgü, kaside nazım şeklinin konusu iken Âlî, gazel nazım biçimine de aynı işlevi yükler. Şiirlerinde 24 ayrı vezin kullanması da Âlî’nin şiir sanatının bir başka özelliğidir. Şair, şiirlerinde pek çok konuyu işlemiştir. Bir yandan görevlerinden azledilmesinden doğan üzüntülerini, bir yandan devletteki olumsuz gelişmelerden duyduğu endişeleri şiirlerinde yansıtır. Şiirlerinde, aydın kimliği zaman zaman ağır basar. Her ne kadar risalelerine şairin karakterinin olumsuz yanları yansısa da bu durum, Âlî’nin aydın olarak üstlendiği görevin değerini düşürmez. Sosyal olaylara önem verir. Bu tip şiirlerde, şiiriyetin ikinci plânda kaldığı olur. Âlî, gözlemlerini aktarırken şiiri, ikinci plâna atar. Bu manzumelerinin, tarihçiliğinin etkisinde olduğu kuşkusuzdur.

Gelibolu'da doğan Âlî uzun yıllar memleketinden uzak kalır. Şair gerek mensur eserlerinde, gerekse Dîvânı’nda Gelibolu'ya sevgisini belirtir. Özellikle Gelibolu Şehr-engizi, şairin bu sevgisinin bir göstergesidir. Şair, görevi sebebiyle bulunduğu beldelerin isimlerine de şiirlerinde yer vermiştir. Bundan dolayı Âlî’nin şiirlerinde birçok yer adına rastlanır. Bu da Âlî'nin çevresine karşı ne kadar duyarlı olduğunu ve bunları şiirlerine aktardığını gösterir. İsimleri ve olayları dikkatli bir biçimde kaydetmesinde şairin tarihçi kimliğinin de etkisi vardır. Şair, günlük hayatın her türlü sahnesini şiirlerinde işler. Âlî'nin Divanı’nda en çok görülen konular av sahneleri ve hayvanlar, bayram, bezm, düğün, giyim-kuşam, hamam, mersiye, seferler ve savaşlar, ziyaretler vs.dir. Şairin kendisine seçtiği konular orijinaldir. Psikolojik sıkıntılarını yansıttığı hasbihâl tarzı şiirleri, İstanbul'un vasfındaki kasidesi, gûy u çevgân oyununu anlattığı manzumesi, işret-nâmeleri, manzum mektubu, sevgilisi ile arasındaki münasebetleri işlediği manzumeleri, sevgilisinin ölümüne düşürdüğü tarihi, çok sayıda ziyaretleri için yazdığı gazelleri, hayvan mersiyesi ve şehrengizi ile farklı konulara eğilmiştir. Akün'ün de belirttiği gibi hamasiyat denilen cengâverlik ve savaş ile ilgili duygu ve konulara çok yer vermesi de Âlî'nin sanatının ön plâna çıkan özelliklerindendir. Necatî Bey'in katırı için yazdığı “Mersiye-i Ester”i ve Mealî'nin kedisi için yazdığı “Mersiye-i Gürbe”si ve Eşref’in “Eşek için mersiye”si elimizdeki şimdilik örnek olarak bulunuyorken Âlî'nin Divanları’nda köpeğine mersiyeler yazması, şairin konu yelpazesinin genişliğine en güzel örneklerdendir.

Âlî’nin Divanları’ndaki şiirler arasında tam bir kronolojik sıra gözetmek mümkün değildir. Divan nüshaları arasında birbirine çok fazla şiir aktarmaları vardır. Örnek olarak kardeşinin istinsah ve tertip ettiği ilk divandaki şiirlerin bir bölümünü Vâridâtü’l-Enîka adlı divanına almış; bir bölümünü almamıştır. Yine Lâyıhâtü’l-Hakîka adını verdiği yeni divanına Vâridâtü’l-Enîka adlı divanından parçalar almıştır. Hisalî'nin tertip ettiği Dîvân’da pek çok yeni şiir bulunmakla birlikte Vâridâtü’l-Enîka'dan aynen veya eklemelerle alınmış şiirler de vardır. Dolayısıyla divan nüshalarından hiçbiri, iç içe geçmelerinden dolayı, Âlî'nin şiirlerini tamamıyla temsil etme kabiliyetine sahip değildir. Bu nedenle Âlî’nin Divanları’ndan birini çalışmak şairin manzumelerini ve manzumelerdeki beyit sayısını tam olarak tespit etmek imkânı vermemektedir. İlk Dîvân’dan başlayarak dördüncü Dîvân’a kadar şiir aktarmaları ile divan nüshalardaki şiirler iç içe geçmiştir. 

Âlî'nin dört Dîvânı’ndan biri olan Vâridâtü’l-Enîka üzerine Kudret Altun tarafından bir doktora tezi yapılmıştır (1990). Dördüncü Dîvân tek nüsha üzerinden Necaattin Topçu tarafından yüksek lisans tezi yapılmıştır. Gelibolulu Mustafa Âlî'nin tüm şiirleri, Varidatü'l-Enika, Lahıhatü'l-Hakika ve Son Dîvân'dakiler yeni bir uygulama ile Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Divanları başlığı ile ve de yeni bir yöntemle İ. Hakkı Aksoyak tarafından önce doktora çalışması olarak yapılmış (1999) daha sonra da yayına dönüşmüştür (2006). Söz konusu yayında hazırlanan Divanlar neşrinde kütüphanelerdeki 34 nüshanın tamamı okunarak ve 1500 kadar mecmua taranarak şairin tüm şiirlerinin Divanlar'da yer alması amaçlanmıştır. Eserin elektronik baskısı Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından gerçekleştirilmiştir. 

Yazarın biyografisi için bk. "Âlî/Çeşmî, Gelibolulu Mustafa". Türk Edebiyatı isimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-cesmi-gelibolulu-mustafa