Koniçeli Mûsâ Kâzım Paşa’nın bir kısım şiirlerini barındıran ve iki baskısı yapılan eseri. Musa Kâzım Paşa Divan’ının iki baskısı yapılmıştır. Divan’ın yapılan baskıları hakkında kimi kaynaklarda verilen bilgiler farklı, dayanaksız ve çelişkilidir. Bu kaynaklardan, Türk Ansiklopedisi’nde Divan’ın iki baskısından söz edilir. İlk baskısının güzel ve muntazam bir şekilde, fakat basım yeri ve tarihi belirtilmeksizin; ikinci baskısının ise 1289 Muharreminin ilk günü [11 Mart 1872], İstanbul’da, Süleyman Efendi Matbaasında yapıldığı söylenmiştir. İkinci baskı olarak gösterilen Divan’da, kasideler ve mersiyeler birbirine karıştığı gibi gazellerde de kafiye düzeninin gözetilmediği bildirilmiştir. Türk Ansiklopedisi’nde, Hüseyin Sa’âdet tarafından 1328/1910-11 tarihinde İstanbul’da neşredilen baskıdan söz edilmemektedir. Söz konusu ansiklopedi maddesinde, Musa Kâzım Paşa Divanı’nın içeriği hakkında da bilgiler verilmiş ve içeriği, “Hz. Muhammed’e bir na’t, Hz. Ali, İmâm Caferü’s-Sâdık, İmâm Musa Kâzım ve İmâm Hasan’a birer medhiye, Bağdadlı Rûhî’nin meşhur terkib-bendine “Nazîre-i Hümâyûn” başlıklı bir nazire, “Nazîre-i Diger Be-Tarîk-i Âdî” başlıklı ikinci bir nazire, Nef’î’nin Sâkî-nâme’sine nazire ile 30 gazeli vardır.” şeklinde tespit edilmiştir.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi’nde ise Divan’ın bir defa, 1330-31/1912’de basılmış olduğu bilgisi verilir. SATŞ’lerinde “Ehl-i beyt hakkındaki mersiyeleri Mekâlid-i Aşk ve ilân-ı Meşrutiyetten sonra bazı eş’ârı Divan-ı Kâzım Paşa namile ve 93 küçük sahifeden ibaret olarak tab’olunmuştur.” kaydı yer almaktadır.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi ve SATŞ’lerinde verilen bilgilerden hareketle, bu kaynakların sözünü ettikleri Divan baskısının, Hüseyin Sa’âdet tarafından 1328/1910-11 tarihinde İstanbul’da neşredilen baskı olduğu rahatlıkla söylenebilir. Şunu belirtmek gerekir ki, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi’nde, Divan’ın 1330-31/1912’de bir defa basıldığına dair verilen tarih kaydı bilgisi, bir hesaplama hatasının sonucu olmalıdır. Bunun dışında bu bilgi gerçeği yansıtmamakla birlikte, hiçbir ispatlanabilir tarafı da bulunmamaktadır.

Türk Ansiklopedisi’nde, ikinci baskı olarak tanıtılan, 1 Muharrem 1289/11 Mart 1872 yılında İstanbul’da, Süleyman Efendi Matbaasında basıldığı bildirilen ve düzen olarak da, kasideler ve mersiyelerin birbirine karıştığı gibi gazellerde de kafiye düzeninin gözetilmediği söylenen eserin kaynak tarafından verilen içeriği, kütüphanelerde tespit edilen ve elde mevcut olan iki baskıyla karşılaştırıldığında örtüşmektedir.

Kütüphanelerde tespit edilen ve Musa Kâzım Paşa Divan'ının ilk baskısı olması kuvvetle muhtemelen olan baskı, tarih ve yer belirtilmeksizin, çift sütun hâlinde, yazı alanı süslü cetvelle çevrilmiş ve orta boyda 49 sayfa olarak basılmıştır. İkinci baskı olarak kabul edilebicek nüsha ise, Musa Kâzım Paşa’nın ölümünden 21 yıl sonra yapılmıştır. Bu baskı, tarihsiz baskı gibi her ne kadar bir Divançe hüviyetinde ise de “Divan-ı Kâzım Paşa” adıyla isimlendirilmiş, iç kapağa “Alevî meslegine â’id olmak üzere gâyet muhibbâne yazılmış bir eserdir” kaydı düşülmüş ve Hüseyin Sa’âdet tarafından 93 küçük sayfadan ibaret olarak 1328/1910-11 tarihinde İstanbul’da neşredilmiştir. Tarihsiz baskı ile söz konusu baskı arasında içerik olarak hiçbir fark yoktur. Sayfa farkı baskıların tertibiyle ilgilidir. Bu baskılardan tarihsiz olan ilk baskı, ikinci baskıya göre daha düzgün, manzumeleri belirlemek ve takip etmek açısından daha kullanışlıdır. Kanaatimizce bu ikinci baskı, Musa Kâzım Paşa’ya dost ya da Alevî mesleğine bağlı (bu kişi Hüseyin Sa’âdet de olabilir) bir kişi tarafından, tarihsiz baskıdan yapılmıştır.

Söz konusu iki baskının da içeriği şöyledir: Bir kıt’ayla başlayan divanın ilk dört manzumesi, kaside nazım şekliyle yazılmış olup, sırasıyla; Hz. Muhammed için yazılmış 69 beyitlik bir na’t, “Kaside-i Na’t-ı Ali” başlıklı 52 beyitlik ikinci na’t, “Kaside-i Diger” başlıklı İmâm Caferü’s-Sâdık için yazılmış 58 beyitlik üçüncü na’t , yine “Kaside-i Diger” başlıklı İmam Musa Kâzım adına yazılmış 62 beyitlik dördüncü na’ttır. Arkasından, Hz. Hasan için gazel nazım şekliyle yazılmış “Na’t” başlıklı 11 beyitlik gazel vardır. Bundan sonra gazellere kadar olan manzumeler “Musammat” nazım şekilleriyle söylenmiştir. Bunlardan ilk ikisi Hz. Hüseyin için söylenmiş mersiyeler olup, sırasıyla şöyledir: Tercî-bend nazım şekliyle yazılmış “Mersiye” başlıklı 5 bendlik mersiye, “Mersiye-i Diger” başlıklı müseddes nazım şekliyle yazılmış 7 bendlik mersiyedir. Sonra, Bağdadlı Rûhî’nin meşhur terkib-bendine “Nazîre-i Hümâyûn Be-Terkib-bend-i Rûhî” başlıklı 19 bendlik birinci nazire, “Nazîre-i Diger Be-Tarîk-i Âdî” başlıklı 17 bendlik ikinci bir naziresi, Nef’î’nin Sakî-nâme’sine “Nazîre-i Hümâyûn Be-Sâkî-nâme-i Nef’î” başlıklı 5 bendlik naziresi vardır. İbtidâ’-i Gazeliyyât bölümünde otuz gazel yer almaktadır.

Matbu Divan üzerine Recep Demir tarafından  bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır (1999). Matbu divandaki sekiz gazel dışındaki şiirlerin tamamı Ramazan Bardakçı’nın çalışmasında yeni harflerle yayımlanmıştır (2007).

Şairin biyografisi için bk. “Kâzım Paşa, Mûsâ Kâzım, Koniçeli”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kazim-pasa-musa-kazim-koniceli