16. asır şairlerinden olan Balıkesirli Zâtî’nin şiirlerini ihtiva eden eser. Bizzat şair tarafından tertip edilerek Kânûnî’nin şehzadesi Mehmed’e sunulmuştur (Çavuşoğlu 1998: 646). Dîvân’da Sehî Bey ve Latîfî tezkirelerine göre 3000 gazel, 500’ü aşkın kaside, 1000 rubâî ve kıt’a; Âşık Çelebi’ye göre 1600-1700 arasında gazel, 400’den fazla kaside; Kınalızâde ve Beyânî’ye göre 1600 gazel, 400 kaside olduğu belirtiliyorsa da Dîvân’ın sadece gazellerden oluşan neşirlerinde (Tarlan 1967, 1970; Çavuşoğlu ve Tanyeri 1987) toplam 1825 gazel bulunmaktadır. Bunlara ilaveten şairin Dîvân’ındaki gazeller dışındaki şiirlerini konu eden bir çalışmaya göre de (Kurtoğlu 2016) eserde, 92 kaside, 4 terkîb-bend, 2 tercî-bend, 1 muhammes, 30 murabba, 56 kıt’a, 10 nazm ve 53 de müfret bulunmaktadır. Bu hâlde şairin şimdilik toplam 2073 manzumesi bilinmektedir. Şiir mecmualarının muhteviyatı tasnif edildikçe kaynakların belirttiği gibi çok yazan bir şair olan Zâtî’nin daha pek çok şiirinin tespit edileceğini söylemek güç değildir.

Zâtî, klasik Türk edebiyatının en yaygın kullanılan nazım şekilleri olan kaside, gazel ve mesnevi vadisinde önemli isimlerinden biridir. Eserlerinin kemiyet ve keyfiyeti bu durumu net bir şekilde ortaya koymaktadır. Dîvân’ını oluşturan şiirler değerlendirildiğinde onun bir gazel şairi olduğunu söylemek mümkündür. Gazelleri çoğunlukla âşıkânedir. Bunun yanında diğer divan şairlerinde de görüldüğü gibi zaman zaman tasavvufi unsurlarla yüklü şiirlerle nasihatâmiz manzumeleri de vardır. Âşıkâne gazellerinin genç ve orta yaşlılıkta, nasihat ihtiva eden manzumelerinin ise yaşlılık döneminde içinde bulunduğu sıkıntıların etkisiyle kaleme alındığını söylemek mümkündür.

Zâtî’nin bir gazel şairi olduğu kasidelerinde de kendini hissettirmektedir. Bazı kasidelerinde tegazzüle yer veren şair, tegazzülü olmayan şiirlerinde de kasidenin monoton, didaktik ve kuru üslubundan uzak, coşkun söyleyişler yakalayabilmiştir. Şairin çâlâk, neşeli ruh hâli eserde bulunan hemen her şiire yansımakta ve onun lirizmi gazeller dışındaki şiirlerde de görülebilmektedir.

Eserdeki gazeller ve diğer şiirleri şairin samimi dil ve üslubunu somut bir şekilde ortaya koymaktadır. Hayatının önemli bir kısmını Balıkesir, Bursa, Edirne gibi İstanbul dışındaki merkezlerde geçiren şair, düzenli bir eğitim almamasının etkisini kendisinde var olan Allah vergisi şairlik yeteneğiyle birleştiren ve kimi zaman kaleminin ucuna geldiği gibi yazan bir sanatkârdır. Şiirlerinde sıklıkla tesadüf edilen deyim, atasözü, Türkçe kafiye ve redifler ile halk şiirinde de yaygın olarak kullanılan cinas sanatına sıklıkla başvurulması kelimelerle oynamayı seven zeki bir şair olan Zâtî’nin, zekâsının yanında yetiştiği ve yaşadığı İstanbul dışındaki yerlerden elde ettiği birikimin bir tezahürü olarak değerlendirilebilir (Kurtoğlu 2018a). Bu bağlamda yapılan çalışmalarla (Serdaroğlu 2006; Yekbaş 2009) gazellerinde devrinin sosyal hayatını çok canlı bir şekilde yansıttığı ortaya konulan Zâtî’nin diğer şiirleri de bu yönüyle oldukça zengin malzemeler ihtiva etmektedir. Dîvân’daki dikkat çeken manzumelerden bir grup da “kelimelerin yapılan harf ilave ve eksiltmeleriyle kazandırılan yeni şekil ve anlamlarını kullanarak şiirlerine derinlik ve ilginçlik katmak” şeklinde ifade edilebilecek Şebistânî tarzındaki şiirlerdir. Zâtî Dîvânı’nın Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi bölümünde bulunan nüshasında bu tarzın örneği olan bir grup gazel, “Şebistânî” başlığı ile kaydedilmiştir (Kurtoğlu 2016: 499).

Zâtî’nin şiiri hakkında dikkat çeken bir başka husus da kendisinden bahseden kaynakların çok şiir yazmasını bir kusur olarak dile getirmeleridir. Bu kaynaklarda onun bilhassa maişet kaygısıyla çok yazdığı ve bu sırada kendisini sık sık tekrar ettiği ifade edilir. Gazellerinde zaman zaman görülen mükerrer ve birbirine çok benzeyen ifade ve mısralar bilhassa kasidelerinde dikkat çekici mahiyettedir. Bu mükerrer ifade ve mısralar çoğu zaman farklı manzumelere ait olduğu gibi bazen aynı manzumede de yer almaktadır. 

Şair hakkında söyleyebileceğimiz bir başka husus da onun nasihatçi üslubudur. Edebiyat tarihlerinde âşıkâne ve rindâne hayat tarzı ve şiirleriyle geleneğin üstat şairlerinden biri olduğu ifade edilen sanatçının bu yönünden bahis yoktur. Hâlbuki şairin kasidelerinden altısının nasihatname olmasından başka, gerek gazellerinde gerek kıtʿa, nazm ve müfretlerinde çok miktarda nasihatâmiz beyitleri vardır. Bu da onun şiirinin önemli hususiyetlerinden biri olarak değerlendirilebilir (Kurtoğlu 2018a).

Dîvân’ın bilinen nüshaları şunlardır: İÜ Ktb, İbnülemin Mahmut Kemal İnal Böl. Nr. 2713, İÜ Ktb, TY Nr. 457/1 ve TY Nr. 668, Bayezid Ktb. Nr. 3595, Süleymaniye Ktb. Lala İsmail Böl. Nr. 443, Süleymaniye Ktb. Fatih Böl. Nr. 3824, Süleymaniye Ktb. Hacı Mahmud Böl. Nr. 3363, Süleymaniye Ktb. Hâlet Ef. İlavesi Nr. 151, Süleymaniye Ktb. Yazma Bağışlar Böl. Nr. 2342, Çorum İl Halk Kütüphanesi Nr. 2342/1, Millî Ktb. 06 Mil Yz B 191/5, Koyunoğlu Müzesi ve Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Nr. 10076, TDK Ktb. Yz. A 548, Galata Mevlevihanesi Ktb. Nr. 680 ve 753.

Zâtî Dîvânı’ndaki gazeller Ali Nihad Tarlan (1967, 1970) ile Mehmed Çavuşoğlu ve M. Ali Tanyeri tarafından (1987); gazeller dışındaki şiirler ise Orhan Kurtoğlu (2017) tarafından yayımlanmıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Zâtî, Ivaz”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/zati-ivaz