Yusuf Emirî tarafından yazılmış şiirlerden oluşan divan.

Yûsuf Emirî; Sekkakî, Haydar Tilbe, Lütfî, Seyyid Ahmed Mirza, Gedâî, Ataî, Yakinî, Ahmedî ile birlikte Çağatay Türkçesinin ikinci devresinin şairleri arasında yer alır. XIV. yüzyılın ikinci yarısı ile XV. yüzyılın ilk yarısında yaşayan Yûsuf Emirî hakkında bilgilerimiz sınırlıdır. Ali Şir Nevayî, Muhâkemetü’l-Lugateyn’de, Timur zamanından Sultan Şahruh zamanının sonuna kadar Türk dilli şairler ortaya çıktığını kaydeder ve bunlar arasında Yûsuf Emirî’yi de sayar (Barutçu-Özönder 1996: 188, 223-224). 

Yûsuf Emirî, Devletşah Tezkiresi’nde de hicrî 837’de Herat’ta 35 yaşında öldüğü belirtilen Baysungur devrinde yaşayan şairler arasında gösterilir (Lugal 1967: C.2, 29). Emirî’nin ölüm tarihi de doğum tarihi gibi belli değildir. Ali Şir Nevayî (1441-1501)’nin tezkiresinde “Cemâ’at-i mehâdîm ü azîzler zikride kim bu fakîr alarnıŋ şerîf zamânınıŋ âhırıda irdim. Mülâzemetleri şerefiga müşerref bolmadım” dediği şairlerin toplandığı birinci mecliste Yûsuf Emirî’ye de yer vermesi, Emirî’nin 1440’lı yıllarda hayatta olduğunu gösterir.

Emirî’nin bilinen üç eseri, Farsça ve Türkçe şiirlerini içine alan Divân, Beng ü Çagır adlı münazara ve Dehnâme adlı mesnevidir.

Yûsuf Emirî Divanı’nın söz varlığı oldukça zengindir. Divan’daki Türkçe ve Türkçe-Farsça karışık şiirlerde yaklaşık 52.000 kelime kullanılmıştır. Yûsuf Emirî Divanı sözlüğünde 4210 adet madde başı, 1540 adet alt madde (yardımcı fiillerle yapılan) olmak üzere toplam 5750 madde bulunmaktadır. Divan’da bol miktarda Türkçe yardımcı fiil kullanılmıştır (Köktekin 2007: 9). Yûsuf Emirî, divanında yer alan Türkçe şiirlerde aruz veznini büyük bir beceriyle kullanmıştır. Bu da onun aruz veznine vakıf olduğunu gösterir. Bazı şiirlerde görülen vezin bozukluğu onun aruzu kullanmadaki ustalığına gölge düşürmeyecek kadar azdır. Divanda yer alan 381 Türkçe şiirin sadece beşinde hece vezni kullanmış, diğerleri ise aruz vezniyle yazılmıştır. Aruz vezninin hezec ve remel bahrinin bazı vezinlerinin daha çok kullanıldığı anlaşılmaktadır (Köktekin 2007: 9).

Emirî Divanı’nın bilinen iki nüshası vardır. Bunlardan biri İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe El Yazmaları Bölümünde, 2850 numarada kayıtlı bulunan bir mecmuanın içindedir. Mecmuanın 1-6. varaklarında Şeyh Sadi’nin Gülistan’ından bir bölüm, 7-54. varaklarında başı ve sonu eksik Hafız Divanı, 55-162. varaklarında Fuzulî Divanı, 163-283. varaklarında Emirî Divanı, 284-285. varaklarında bir hadis-i şerif ve Zatî’nin birkaç gazeli vardır (Köktekin 2007: 6).

Yûsuf Emirî Divanı’nın diğer nüshası da İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe El Yazmaları Bölümü’nde 5452 numarada kayıtlı bir mecmuanın içindedir. Emirî Divanı bu mecmuanın 353-405. varaklarında yer almaktadır. 1232 (1816/1817)’de istinsah edilmiş olan mecmuada Çağatay şairlerinden bazılarının divanları da mevcuttur. Bunlardan birisi Lutfî Divanı’dır (Köktekin 2007: 7). Bu nüshanın varlığı Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya’nın yayıma hazırladığı Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar adlı eserde, Janos Eckmann tarafından bildirilmiştir (Eckmann 1996: 20).

Emirî Divanı’nın iki nüshasında da Çağatayca ve Farsça şiirler karışık bir şekilde yer almıştır. Şiirler nazım şekillerine göre değil kafiyelerine göre tertip edilmiştir. 2850 numarada kayıtlı el yazmasının Emirî Divanı bölümünde toplam 490 şiir vardır. Bunlardan 326 tanesi Çağatay Türkçesi ile yazılmıştır. Bu sayı toplam şiir sayısının %66.5’idir. 326 şiirden sadece birinin dili Farsça-Çağatay Türkçesi karışıktır. Geri kalan 164 şiirin dili ise Farsçadır. Bu sayı ise toplam şiir sayısının %33.5’idir. Rakamlardan anlaşılacağı gibi nüshada yer alan şiirlerin çoğunluğu Çağatay Türkçesi ile yazılmıştır. Türkçe şiirler Farsça şiirlerin iki katıdır (Köktekin 2007: 7).

İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe El Yazmaları Bölümündeki nüsha,

Evvel be-nâm-ı Hâlik ü zâ’el-cûd ve’l-‘atâ

Bir müşt hâk-i tîredin âdem kılur binâ

beyti ile başlayıp,

Mâh-sîmâlar ara hûrşîd sin ‘âlî cenâb

Mihr ruhsârıng melâhat meşrikıda âfitâb

dizeleriyle bitmektedir. El yazmasının boyutu 215x135mm (21.5x13.5cm), varak sayısı 122’dir. Yazı taliktir. Bir sayfadaki satır sayısı 18-21 arası değişmekle birlikte çoğunlukla 19’dur. Abadî bir kâğıt kullanılan yazmanın cildi kahverengi bez kaplıdır. Bölümün ilk sayfasında (163a) “192’inci sahifedeki Farsî gazelin son iki beyti şairin hüviyyetini işaret etmektedir.” ifadesi yer almaktaysa da belirtilen beyitlerde şairin kimliği hakkında bir bilgi yoktur (Köktekin 2007: 7-8).

İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümünde 5452 numarada kayıtlı el yazmasının Emirî Divanı bölümünde (353-405 varaklar) Çağatay Türkçesi ile yazılmış toplam 268 şiir bulunmaktadır. Bu yazmanın cilt ve kâğıt özellikleri şöyledir: Kırmızı karton muhafaza mevcut. Karton muhafazanın cilt tarafında “Muhabbetname” başlığı var. Eserin cildi lâke, kırmızı meşin deriden, üzerinde süslemeler bulunmakta. Mıklebi yok, tezyinatlı, ince aharlı kâğıt. 4a ve 5b tezhipli, diğer sayfalar halkâri. İç kapak ebrulu. Ta'lik yazı ile yazılmış. Yazmanın tamamı yaklaşık 500 varaktır. (Latin rakamlı 1-479, Arap rakamlı 5-497). Yazmanın dış boyutları 26,8x49cm, yazı alanı ise 14,7x 35,2cm’dir. Yazma içinde toplam dört divan bulunmaktadır. Bunlar: 353. varağa kadar Ali Şir Nevayî külliyatı, 353-406. varaklar Yûsuf Emirî Divanı, 408-432. varaklar Lutfî Divanı, 433-478. varaklar Fuzûlî Divanı’dır. Yazmanın istinsah tarihi 1232 (1816/1817)’dir (Köktekin 2007: 8).

53 varaktan oluşan Yûsuf Emirî Divanı’nın da bulunduğu bu yazma yukarıda verilen boyutla ilgili rakamlardan da anlaşılacağı üzere büyük boy bir yazmadır. Yeşil, mavi, kırmızı renkler kullanılarak süslenen yazma muhtemelen bir devlet büyüğü için hazırlanmıştır (Köktekin 2007: 8).

Alfabetik olarak tertip edilen Divan’ın iki nüshasının karşılaştırılması neticesinde 381 şiirden oluştuğu tespit edilmiştir. Şiirlerin nazım şekillerinin  çoğunlukla gazel türünde olduğu görülmektedir. Divan’da kaside, muhammes, müseddes, müsemmen, tahmis, rubai gibi nazım şekilleriyle kaleme alınmış şiirler de mevcuttur (Köktekin 2007: 9).

Yûsuf Emirî Divanı, 2007 yılında Kâzım Köktekin tarafından yayımlanmıştır.