19. yüzyılda Osmanlı topraklarındaki sosyal, siyasal ve kültürel büyük kırılmalar, değişim ve dönüşümler yaşanırken Bayburtlu Zihnî Divânı klasik Türk şiir geleneğini devam ettirmesi bakımından dikkate değer bir eserdir. Bayburtlu Zihnî Divânı şairin, bilinen, halk şiirindeki başarısının yanına, Türkçe, Arapça ve Farsça’yı mükemmel seviyede kullandığı mısra yapısı ile öne çıkar. Divân, kadim Osmanlı coğrafyasında yüzyıllarca biriken kültür ve medeniyet unsurlarının sağlam omurgasını metne yansıtan bir örnek olması dolayısıyla mühimdir. Bayburtlu Zihnî Divânı Tanzimat’la başlayan Osmanlı Devleti’nin Doğu ve Batı kültürleri arasındaki etkileşimin olduğu tarihî süreçte, sonradan da tesirleri görülecek olan, geçiş döneminin derin izlerini şiirlere belli oranlarda yansıtması da ayrı bir değerdedir.

Bayburtlu Zihnî Divânı’nın yayınlanmasıyla ilgili Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu “Şiirleri vefatından sonra oğlu Revayî Efendi 1290 [m. 1873-1874] tarihlerinde İstanbul’da tab ettirmiştir.” ifadelerini kullansa da divânın başta, Atatürk Üniversitesi Seyfeddin Özege Bağış Kütüphanesi ve Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi’ndeki metinlerdeki temmet kısımlarında Bayburtlu Zihnî Divânı’nın h.1293 yılında tamamlandığını ve İstanbul’da Tavşantaşı’nda Matbaa-i Süleyman Efendi’de basıldığı beyan edilir. Bayburtlu Zihnî Divânı zengin çeşitlilikte nazım şekillerinden oluşur. Eser, “Ḫâce-gân-ı Dîvân-ı Hümâyûn’dan Bayburdî merhum el-Hâc Zihnî Efendi’nin işbu Dîvân-ı belâgât-ünvânı erbâb-ı vaṭana bir yâdigâr olmaḳ arzusuyla maḥdûmu Aḥmed Revâyî Efendi tarafından Ma’ârif Nezâret-i Celîlesine bi’l-mürâca’a istiḥṣâl ḳılınan imtiyâz-nâme mûcibince ṭab’ u temsîl ḳılınmıştır.” belirtmeleri ile başlar. Zihnî, divânına besmelenin ardından 33 beyitlik tevhit bölümü ile başlangıç yapar. Bayburtlu Zihnî Divanı’nda 282 gazel, 45 tarih düşürme, bilhassa, “Der-Sitâyîş-i Yûsuf Kâmil Pâşâ” ve “Der-Sitâyiş-i Mehmed Reşîd Pâşâ” başlıkları ile dikkat çeken devlet adamlarına ve yerel yöneticilere yazılan 16 kaside, 19 tahmis, biri bahr-ı tavîl olmak üzere toplam 7 naat yer alır. Bunların dışında eserde 5 müstezad, 4 müseddes, 3 terci-i bend, 3 diğer, 2 tazmin, 2 muhammes, 1 sakiname, 1 latîfe, 1 lihye, 1 lugaz ve müfredat kısmı ile ifade edilebilecek çeşitli manzum - mensur eserler mevcuttur. Divanda en dikkat çekici hususlardan birisi ‘Baḥr-ı Ṭavîl Der-Naᶜt-ı Resûl’ başlığı ile diğeri de lirik anlatımdaki 2 baḥr-ı tavîl’in yer almasıdır. Bayburtlu Zihnî Divânı’nda aruzun son derece başarı ile kullanılmasının yanında, samimi bir dille, her konuda, anlam bütünlüğünü oluşturan beyitlerin klasik Türk şiirine özgü üslubuyla yazıldığı görülür. Zihnî’nin gazellerinde öne çıkan vezinler remel bahrinden fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün, hezec bahrinden mefâîlün mefâîlün mefâîlün mefâîlün ve muzâri bahrinden mef’ûlü fâ’ilâtü mefâîlü fâilün’dür. (Erbay 2014: 23)

Bayburtlu Zihnî, devlet memuru olarak Anadolu’nun muhtelif yerlerinde yaşadığı huzursuzlukları, bir heccav edasıyla, divânında yer yer dile getirirken klasik Türk şiirinin lirik söyleyişli gazellerini, ihtimamla, bu nazım şekli hususiyetlerini dikkate alarak sonuçlandırır. Fakat şairin klasik şiir sahasında kendinden bahsettirememesinin en büyük sebepleri arasında geleneksel şiir yazma tekniğini başarı ile uyguladığı hâlde, üslup ve etkili söyleyişteki eksikliği, farklı anlatım özelliklerini yakalayamaması olarak değerlendirilebilir. Buna rağmen divânda yüzyıl itibarıyla klasik Türk şiirinin kendine mahsus edebî niteliklerini yansıtan ve akıllarda kolaylıkla yer edebilecek, estetik yönü kuvvetli beyitler söylenmiş olması esere ayrıcalık katar.

Bayburtlu Zihnî Divânı üzerinde yapılan incelemelerle şairin, klasik Türk şiirinin en dikkate değer örneklerini zengin edebî ve kültür birikimi, dinî, ilmî hassasiyeti ile mezcettiği mazmun ve mecaza dayalı dil ve söyleyiş zenginliğiyle ortaya koyduğu görülür. (Erbay 2014: 15) Zihnî iyi eğitimli, aydın, döneminin sosyal ve siyasal olaylarına duyarlı, yenileştirirken eskiden kopmadığını, en mühimi de, iyi bir gazel şairi olduğunu mecazlara verdiği önemle de ispatlar. Bilhassa Bayburtlu Zihnî Divânı’nda, klasik Türk şiiri üslubuyla eser oluşturma geleneğine özellikle gazellerdeki vatan teması, Bayburt, Erzurum ve Karadeniz’e özgü doğal ve tarihi güzelliklerin anlatılmasındaki konu çeşitliliğinin en üst seviyede tutulmasıyla görülür. Şairin revî harflerine göre tanzim ettiği gazeliyat kısmında gazel-i leb değmez, gazel-i nukat ve perçem-i şâhâne, mahbub ağzından başlıkları, eski ile yeni arasında bağ kurarken divân tertibine de canlılık katar. Divân’da klasik Türk şiirinde yer alan sünbül, gülşen, bâd-ı sabâ, felek, bülbül-gül, âb-ı kevser, gülzâr, peymane, Cem, câm-ı Cem, gül-endam, serv-i kad gibi mazmunlaşan pek çok kullanımın yanına şair, ‘kılı kırk yarmak’, ‘atı alan Üsküdar’ı geçti’, ‘başı dumanlı dağlar’ gibi halk deyimlerinin de gazellerde kullanılması, iki şiir kültürü arasındaki geçirgenliği yansıtması bakımından önemlidir. (Erbay 2014: 19)

Bayburtlu Zihnî, divanında yaklaşık yedi asır süren klasik Türk şiirinin edebî söyleyişindeki gelenekle olan bağını yaşadığı döneme taşıyıp ince benzetmeleri, kendine özgü istiareli kullanımlarındaki dikkati ile sanat, hayat ve insan arasında kurduğu ilişki ile edilgen bir şair olmadığını ispatlar. Örneğin Bayburtlu Zihnî Divânı’nda yer alan İkinci Mahmut’un düğünü münasebetiyle yazdığı “Kaside-i Şahane” ve “Der Tehniyet-i Cülûs-ı Hümâyün” başlığı ile sultan Abdülmecîd’e bir cülus yazması son dönem klasik Türk edebiyatı tanıklığı için önem arz eder.

Bayburtlu Zihnî Divânı’nda yer alan kaside, gazel tarih düşürmelerin ayrıca, siyasî ya da mülkî gücün, hizmet anlayışı içinde toplumsal dengeyi düzenlemeye yönelik, sosyal mekânlara işlemeye çalıştıkları kültürel kodlara dair hassasiyeti öne çıkarmasıyla da değerlendirilmelidir. Çünkü şairin, geleneksel nazım şekli uygulamalarının yanında, yaşadığı yüzyılın siyasî ve sosyal karışıklığında devletin topluma karşı maddî düzlemdeki varlığını, düzen ve düzensizlik öngörüsü içerisinde biçimlemenin sanat yoluyla da mümkün olduğunu göstermesi rastgele bir seçim değildir. Yenilikçiliği, beyitlerinde sıklıkla görülen Bayburtlu Zihnî’nin Batılılaşma hareketinin önemli isimlerinden Mustafa Reşit Paşa’ya iki kaside ile yer vermesi onu gelmiş geçmiş en iyi devlet yöneticisi olarak göstermesi, bu bağlamdaki destek ve duruşu sabitleştirir. Bayburtlu Zihnî Divân’ı, bu dikkatlerle, lirik, estetik, tarihî, dinî, siyasi ve içtimaî çok yönlü okumalara müsait bir eserdir.

Şairin biyografisi için bk. “Zihnî, Bayburtlu”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/zihnni-bayburtlu