Şeyh-zâde Atâyî tarafından yazılan şiirlerin oluşturduğu divan.

Şeyh-zâde Atâyî, Nevâyî tarafından 15. yüzyılın en eski şairleri arasında sayılır. İsmail Ata’nın torunudur. Bir mutasavvıf olan İsmail Ata’ya mensubiyetinden dolayı Atâyî mahlasını kullanmıştır. Nevâî, Atayî’nin şiirlerini oldukça ‘Türkâne’ söylediğini belirtir (Köprülü 1997: 294). Ali Şir Nevâî’nin verdiği bilgiye göre İsmail Ata, Ahmed Yesevî’nin kardeşidir (İnan 1992: 84).

Alfabetik olarak tertip edilen Divan’daki şiirlerin tamamı Türkçedir. Divan’da 1 kaside ve 259 gazel olmak üzere toplam 260 şiir bulunmaktadır. Divan  zengin bir söz varlığına sahiptir. İleri derecede kafiye kaygısı güdülmeyen Divan’da Türkçe kelime zenginliği dikkati çekmektedir. Şair, şiirlerinde zaman zaman kendinden önceki şair ve yazarların kullandığı arkaik yapılara, atasözlerine, deyimlere ve eski Türk geleneklerine ait unsurlara yer vermiştir. Bu durum Divan’da bulunan şiirlerin dilini halk diline yaklaştırmış, bu da onun şiir dilinin sade, anlaşılabilir bir özellik kazanmasına yol açmıştır.

Atayî, Divan’da yer alan şiirlerin tamamında aruz veznini büyük bir ustalıkla kullanmıştır. Bu durum Atâyî’nin aruz kullanmadaki maharetini göstermektedir. Az sayıda aruz hatası Atâyî’nin ustalığına gölge düşürmemiştir. Şairin şiirlerinde kullandığı aruz bahirleri ve sayıları şu şekildedir: muzari 30; hezec 124; müctes 7; remel 109, hafif 1 ve recez 4 (Köktekin 2019: 27).

Kemal Eraslan, Divan’ın tavsifiyle ilgili bazı bilgileri “Çağatay Şairi Atâyi’nin Gazelleri” adlı makalesinde Samoyloviç’ten naklen vermiştir (Eraslan 1987: 113-164). Buna göre eser;

Ay ki hûblar közgüsinde özin izhâr eylegen

Hem özi ol közgüge bakıp mini zâr eylegen

beytiyle başlar ve

İy Atâyî bu hayâl-i hâmdur sindin diseng

Kim demî yâd itkey ol sîmîn beden ra’nâ mini

beytiyle biter.

Divan’ın kenarları kırmızı deriyle çerçevelenmiş karton bir kılıf içinde saklanmaktadır. Divan kırmızı renkli deriyle ciltlenmiştir. Okunaklı bir talik hattıyla yazılmıştır. Çok az kelimede hareke kullanılmıştır. Buna rağmen eserin birkaç yerinde silik yerler mevcuttur. 76 yapraktan mürekkep olan Divan’da, tamamı Çağatay Türkçesiyle yazılmış 260 şiir yer almaktadır. Şiirler, (1. şiir hariç) kafiyelerine göre tertip edilmiştir.

Divan’ın kapak boyutu 19x13, metin boyutu ise 13x8,5 cm’dir. 1b’de tezhipli levha içinde “Divan-ı Şeyhzâde Atâyî” ibaresi bulunmaktadı.

Birinci yaprakta sayfanın başında yer alan Feth Ali’nin kare içinde bir mührü ile av sahnesini gösteren renkli,  bir minyatür vardır. Ayrıca, 26b’de bir atlı minyatürü mevcuttur. 62b’de de âşıkların buluşmasını tasvir eden bir minyatür daha bulunmaktadır.

Divan’ın her sayfasında 11 veya 13 satır bulunur. Sonradan numaralandırılmış olan gazeller 5, 7, 9 ve 11 beyitlidir. Sadece 82. şiirin mahlas beyti yazılmadığı için 6 beyittir. Divan’ın sonunda bir sayfada yer alan “sahha” ifadesi onun bir tashihten geçtiğini göstermektedir. Nitekim 3a, 4a, 5a, 7b, 16b, 22b, 36b, 38a, 39b…sayfalarında metnin kenarlarına değişik bir yazı ile düzeltmeler yapılmıştır. Hemen her şiirin başında ‘bu da onun’ anlamında “ve lehü” ibaresi bulunur. Divan’ın 76b sayfasında altın yaldızla “Temmet el-kitab Dîvânu Şeyh-zâde Atâyî, ahsena’llahu ‘avâkıbehu” ibaresi yer almaktadır (Köktekin 2019: 22-25).

Divan’ı ilk olarak A. N. Samoyloviç 1927 yılında yaptığı bir yayınla bilim âlemine tanıtmıştır. A. N. Samoyloviç bu yayında Divan’ın elyazmasını tanıtmış ve Divan’da yer alan 17 adet gazeli neşretmiştir (Samoyloviç 1927: 257-275). Özbekistan’da eserle ilgili yapılan bazı çalışmalar şunlardır: Abdurauf Fitrat, 17 gazelin 15 tanesini 1982 ve 1945 yıllarında yeniden yayımlamıştır. Hadi Zarif, Nevâyi Zamandaşları adlı çalışmasında Atâyî’nin 88 şiirine yer vermiş, Ergeş Rüstemov ise Tanlangan Eserler (1960) adlı eserinde Atâyî’nin 171 gazelini neşretmiştir. Türkiye’de Atâyî ve onun şiirleri ile ilgili bildiğimiz ilk çalışma Kemal Eraslan’ın “Çağatay Şairi Atâyi’nin Gazelleri” adlı makalesidir. Divan’ın bilinen tek nüshası, Saint Petersburg’da Leningrad Asya Müzesi, diğer bir adıyla da Doğu Bilimleri Müzesi elyazmaları içinde 2452 numara ile kayıtlıdır (Leningrad institut vostokovedenija AN SSSR No B. 2452). Yazma hâlen burada muhafaza edilmektedir. Yazma muhtemelen 16. yüzyılda istinsah edilmiştir. Birinci yaprakta Tebrizli Beylerbeyi Fethali Han’ın mührünün varlığından hareketle eserin onun tarafından saklandığını söylemek mümkündür.

Divan’ın başka bir yazmasının olup olmadığı bilinmemektedir.