Asıl adı Muhammed Es’ad olan Şeyh Gâlib’in (d. 1171/1757 - ö. 1213/1799) şiirlerini ihtiva eden eseri. Şeyh Gâlib, şiirlerinde önce Es’ad, sonra Es’ad ile beraber Gâlib, daha sonra ise sadece Gâlib mahlasını kullanmıştır. Şair henüz 24 yaşında iken yakın arkadaşı Pertev tarafından 1195/1781 yılında tertip edilen Dîvân daha sonra yazılan şiirlerle hacim olarak genişlemiştir. Abdülkadir Gürer (1993) tarafından hazırlanan tenkitli metnine göre; Dîvân’ın Türkçe şiirler kısmında 32 kaside, 61’i kasidelerden sonra (40’ı kıta, 20’si kaside-gazel kafiye düzeninde, 1’i mısra) ve 51’i gazellerden sonra (42’si kıta, 7’si kaside-gazel kafiye düzeninde, 1’i rubai, 1’i beyit) olmak üzere toplam 112 tarih, 56 musammat (18 tahmis, 12 şarkı, diğerleri terkib-bend, terci-bend, murabba, muhammes, müseddes, tard u rekb vs.), 10’u kısa manzum hikâye toplam 12 mesnevi, 2 kıta, 1 bahr-ı tavîl, 1 tezkire sureti, 338 gazel, mesnevi nazım şekliyle 3 lugaz, 43 mukataat, 68 rubai, 71 matla, 32 müfred ve 3 mısra bulunmaktadır. Tenkitli metnin Arapça ve Farsça şiirler kısmında ise muhtelif nazım şekilleriyle yazılmış toplam 91 manzume yer almaktadır.

Dîvân’ın kasideler bölümü, sırasıyla Hz. Peygamber ve Hz. Ebu Bekir medhinde söylenmiş birer manzume ile başlamakta; bunları 4’ü Mevlânâ, 1’i Sultan Veled, 1’i matbah-ı Mevleviyye, 2’si Mesnevî şârihi İsmail el-Ankaravî medhinde ve vasfında söylenmiş kasideler takip etmektedir. Daha sonra Sultan Selim medhinde ve vasfındaki kasideler gelmektedir. Diğer kasidelerin bir kısmı yine Sultan Selim’e sunulmuş bahariyye, teşekkürname, iydiyye özelliği gösterirken bir kısmı ise Beyhan Sultan, Şeyhülislâm Es’ad-zâde Şerif, Neş’et, Mecmû’a-i Pertev, sebil, kasır, tuğra vb. kişi ve konular hakkında yazılmıştır. Dîvân’daki kasidelerin birçoğu ve muhtelif konularda söylenmiş 112 tarih manzumesi, şairin kendi dönemindeki kişi, olay, sosyal mekân ve yapılarla doğrudan ilişkili şiirler söylemesi yönüyle önem arz etmektedir.

Dîvân’da musammatların sayısı ve çeşitliliği de dikkati çekmektedir. Mevlânâ, Hâfız, Nef’î, Fuzûlî, Hayâlî, Şâhidî, Râşid, Neş’et ve Pertev gibi şairlerin şiirlerini tahmis etmiş olması Gâlib’in kimleri beğendiği ve onlardan etkilendiğini göstermesi bakımından önemlidir. Musammatlar arasında 12 şarkının bulunması Gâlib’in şiirinin musıkiye olan yakınlığını gösterdiği gibi (şairin bestelenmiş şiirleri için bk. Türkel Oter ve Yıldırım 2001: 217-220) Dîvân’daki mesnevilerin 10’unun kısa mensur hikâyelerden oluşması da şairin tahkiyeye olan meylini ortaya koymaktadır.

Şeyh Gâlib’in gazellerinin uzunluğu 5 ile 18 beyit arasında değişmekte ve ortalaması 7 beyit çıkmaktadır (Kalkışım 1992: 58). Gazellerin birçoğunun dönemine göre uzun olduğu ve bazı gazellerin kimi Mevlevi büyüklerinin övgüsünü konu alan zeyillerle uzatıldığı görülmektedir. Türkî-i Basît tarzında sade bir Türkçeyle söylediği bir gazeli ile Çağatay Türkçesiyle söylediği bir başka gazeli, şairin divanına bir çeşni katma çabası ya da devraldığı mirastaki üslûp çeşitliliğinin kendi kişisel üslûbuna yansımaları olarak kabul edilebilir (Mum 2018: 81). Hece vezniyle (4+4+3) ve sade bir dille yazdığı şarkısını da aynı bağlamda değerlendirmek mümkündür. Gâlib’in eserindeki tardiyye, özellikle de bahr-ı tavîl, şairin geleneksel nazım biçimlerinde yenilik yapma arzusunun bir yansıması olarak görülmelidir. Benzer bir durum hece vezniyle yazdığı şarkıda da görülür. Şarkı dörtlükler hâlinde değil muhammes-i mütekerrir şeklinde düzenlenmiştir (Mazıoğlu 2009: 806).

Şeyh Gâlib’in şiirleri arasında anlaşılmasında güçlük çekilen beyitlerin sayısı oldukça fazladır. Bunun birinci sebebi söz konusu şiirlerin tasavvuf konusunda yazılmış olmasıdır. Onların anlaşılması tasavvufa vukufiyet gerektirmektedir. İkinci sebep ise Gâlib’in bir Sebk-i Hindî şairi olmasıdır. Bu üslupta Arapça ve Farsça kelimelerle alışık olmadığımız birtakım birleşik isimler, birleşik sıfatlar ve tamlamalar kullanılarak yeni ve girift hayaller yaratılmaktadır. Gerek tasavvuf gerekse Sebk-i Hindî, Gâlib’in şiir dilinin ağırlaşmasına ve bazı beyitlerin anlaşılmasında güçlükler yaşanmasına sebep olmuştur (bk. Mazıoğlu 2009: 807-8008). Başlangıçta kendinden önceki şairlerin yolundan giden Gâlib, Hoca Neş’et’in yönlendirmesiyle Şevket-i Buhârî’yi (ö. 1111/1700) okumaya başlamış ve edebî şahsiyetini onda bulmuştur. Bundan sonraki dönemde şair kendi ifadeleriyle “kudemâ tavrı” / “tavr-ı pîşîn” yerine “tarz-ı Şevket” / “Şevketâne tarz-ı eş’âr”ı, “zemîn-i köhne” yerine ise “zemîn-i tâze”yi yerleştirme çabası içinde olmuştur. Bu nedenle de devrinde Şevket-i Rum olarak tanınmıştır (Horata 2009: 1006). Az sözle çok şey anlatmak, lafız-mânâ ilişkisinde mânâyı öncelemek, yeni mazmun arayışında olmak, soyut kavramlar ile somut varlıkların iç içe geçtiği birleşik isimler, birleşik sıfatlar ve alışılmamış tamlamalar kullanmak, tasavvuf ve hayal unsurlarına fazla yer vermek, aralarında karşıtlık ilişkisi olan kavram ve varlıkları aynı kavram veya hayalde birleştirmek, farklı duyuları birbiriyle irtibatlandırarak çoklu duyulamada bulunmak, öznel yargı içeren mısraları nesnel yargı bildiren mısralarla örneklendirmek gibi Gâlib’in şiirlerinde görülen birçok özellik hep bu taze zeminin yani Sebk-i Hindî’nin yansımalarıdır (bk. Mum 2018: 79-86).

Şeyh Gâlib, Hüsn ü Aşk’ında Nâbî’nin beyitlerini Farsça manzume gibi “tetâbu-ı izâfât” ile dolu olduğu için eleştirmiş, "inşâ"da sözü süsleyen bu özelliğin şiirde sıklete yol açtığını fakat az olması hâlinde sanattan addedilebileceğini belirtmiştir (bk. Doğan 2007: 56). Fakat şairin Dîvân’ında bu kurala ne kadar uyduğu tartışmaya açıktır. Gâlib’in kullandığı kelime kadrosu yeni ve gelenekten farklı olmamakla birlikte tasavvuf ve Sebk-i Hindî etkisi altında aynı kelimelerle kurduğu yeni ve alışılmamış terkipler şiirin dilini ağırlaştırmakta ve beyitlerin anlaşılmasını güçleştirmektedir.

Şeyh Gâlib Dîvânı’nın 27’si İstanbul, 7’si Ankara, 4’ü Konya, 2’si Kütahya’daki kütüphanelerde ve 4’ü yurt dışında kataloğu yayımlanmış kütüphanelerde olmak üzere toplam 44 yazma nüshası tespit edilmiştir (Gürer 1993: 2). Dîvân’ın bir de matbu nüshası vardır (Şeyh Gâlib 1252). Matbu nüshanın başında 1-164. sayfaları arasında Dîvân, sonunda ise ayrı numara ile 1-93. sayfaları arasında Hüsn ü Aşk yer almaktadır. Dîvân'dan seçilen şiirleri içeren eski harfli bir baskı daha mevcuttur (Şeyh Gâlib 1336). Şeyh Gâlib Dîvânı’nın tenkitli metni doktora tezi olarak Abdülkadir Gürer (1993) ve Muhsin Kalkışım (1992) tarafından hazırlanmıştır. Eser yeni harflerle Muhsin Kalkışım (1994) ve Naci Okçu (2011) tarafından yayınlanmıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Şeyh Gâlib, Mehmed”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyh-galib-mehmed