Sâmî mahlaslı Arpaemîni-zâde Mustafâ’nın (d. ?/? - ö. 1146/1733-1734) şiirlerinin toplandığı eser. Sâmî Dîvânı’nın hazırlanan tenkitli metninde 2’si Farsça 35 kaside (6’sı tarih), 41 kıta-ı kebire (hepsi tarih), 1 murabba (münacat), 6 şarkı, 2 müseddes (1’i tarih), 2 terkib-i bend, 6 mesnevi (2’si lugaz), 5’i Farsça 149 gazel, 1’i Farsça 16 rubai (1’i tarih), 12 kıta (2’si tarih), 9 nazm, 6’sı Farsça 128 matla, 5’i Farsça 13 müfred (3’ü tarih) yer almaktadır (Kutlar 2017).

Orta hacimdeki Sâmî Dîvânı 2 na’tın ardından çoğu medhiye türünde kaleme alınmış kasidelerle devam etmektedir. Eserde 5’i Sultan III. Ahmed, 3’ü Baltacı Mehemmed Paşa, 5’i Şehid Alî Paşa’ya (1’i Farsça), 7’si Damad İbrâhîm Paşa, 1’i Vezir Mustafâ Paşa, 1’i Kethuda Mehemmed Paşa için yazılmıştır. Ayrıca eksik ve kimin için yazıldığı belli olmayan 2’si Türkçe, 1’i Farsça Şevket’e nazire kasideler ile 1 hiciv kasidesi mevcuttur. Tarihlerin yer aldığı bölümdeki 6 manzume de kaside nazım şekliyle yazılmıştır. Farklı türlerde kaleme alınmış kasidelerin dili külfetli olup en uzunu 101 beyit, en kısası 9 beyittir. Dîvân’ın en hacimli bölümlerinden birini farklı nazım şekilleriyle düşürülmüş tarihler oluşturmaktadır. Düşürülen tarihlerin en eskisi 1116, son tarih ise 1146 yılını göstermektedir. Farklı nazım şekilleriyle kaleme alınmış bu bölümde tarih tarih kasideleri de dâhil olmak üzere toplam 54 manzume yer almaktadır. Dîvân’ın musammatlar kısmında devrin modasına uyularak yazılan şarkılar mevcuttur. Şairin bu bölümdeki en meşhur manzumesi, Bâgdadlı Rûhî’nin terkib-bendine yazılan nazirelerin en meşhurları arasında sayılan şiiridir. Dîvân’ın en uzunu 170, en kısası 9 beyitten oluşan mesnevileri içinde en dikkat çeken manzume musıkî makamlarıyla ilgili olanıdır. Bu metin şairin musikî bilgisini göstermesi bakımından da önemlidir. Hepsi aynı güçte olmasa da renkli ve alışılmamış hayallerle ve genellikle külfetli bir dille kaleme alınan hikemî, rindane ve âşıkane nitelikli gazeller Dîvân'ın en hacimli bölümünü oluşturmaktadır.

Sâmî, bazı şiirlerini eski diye nitelediği ve rağbet etmediği bir vadide (Sebk-i Irakî) yazmış, ancak yeni bir tarza yöneldiğini de belirtmiştir. Yeni tarzla kastettiğinin, şiirine ilişkin olarak kendisinin ve kaynakların değerlendirmelerinden hareketle Sebk-i Hindî olduğu anlaşılmaktadır. Fakat Sebk-i Hindî’nin özellikleri onun her şiirinde aynı yoğunlukta yer almamaktadır. Nitekim şair, şiirlerinde Bâkî’den başlamak üzere Bağdatlı Rûhî, Nef’î, Nâ’ilî-i Kadîm, Fehîm, Malatyalı Şehrî, Vecdî, Nâbî, Nazîm, Nedîm, Râşid, İzzet Ali Paşa ve Koca Râgıb Paşa’ya, İranlı şairlerden Örfî-i Şîrâzî, Sâ’ib-i Tebrîzî, Şevket-i Buhârî ve Nâmî olmak üzere birçok şaire nazireler yazmış, Hayâlî ve Kelîm’in beyitlerini tazmin etmiştir.

Sâmî, şiirlerinin büyük kısmında deyim kullanmaya özen göstermiş, Farsça deyimleri Türkçe kelimelerle birleştirmesi ise bu noktada en dikkati çeken özelliğini oluşturmuştur. Şair, şiir dilindeki Farsça unsurların hâkimiyetinin tesadüfi olmadığını, bilinçli bir tercihten kaynaklandığını da Anadolu’da Acem ibareleriyle kendisinden başka böyle şiir yazan bulunmadığını söyleyerek vurgulamıştır. Gibb’e göre Sâmî, Nâbî’yi izleyenlerin en parlak ve en sanatkâr olanıdır. Dîvân’ının ana karakteri saklamaya çalışmadığı bir ilhamsızlıktır. Buna rağmen çok başarılı şiirler yazmış, parlak ustalığını sanatının derinliklerinde gizlemiştir. Şiirlerindeki akıcı dil, oturaklı düşünceler ve özenli tasvirler bunların geçiş döneminden çok klasik dönem çalışmalarına benzemesini sağlamıştır. Romantizmden uzak, gerçekler yerine soyutlamaların hâkim olduğu mısralarında yerellik çok azdır. Şiirleri büyük oranda felsefî veya düşündürücüdür. Çağdaşlarının ilgilendiği dünyevî konularla pek ilgilenmez. Nedîm’in neşesi, Sâbit’in kaba mizahı onda görülmez. Nedîm tarzı şiirden bir iki nazire yazacak kadar etkilenmiştir. Bir ustanın hâkim olabileceği bir dille, etkileyici ve akıcı bir biçimde şiirler söylemiştir. Şiirlerinin dilini kavramanın zahmetli, tarzının genellikle kapalı ve anlaşılmaz, düşüncelerinin derin olması gibi nedenlerle Sâmî zor bir şairdir (bk. Gibb 1999: 309-310).

Sâmî Dîvânı’nın 1’i Viyana, 3’ü Mısır, 1’i Bursa, 7’si Ankara ve 20’si İstanbul’daki kütüphanelerde olmak üzere tespit edilen yazma nüshalarının sayısı 32’dir. Dîvân’ın bir de Mısır’da (Bulak 1253) basılmış nüshası mevcuttur, ancak matbu metne hangi nüshanın esas alındığı belirlenememiştir (bk. Kutlar Oğuz 2017: 9). Sâmî Dîvânı üzerine iki doktora (Kahramanoğlu 1995; Kutlar 1996) ve bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (Aksoy 1992). Eser kitap olarak da yayımlanmıştır (Kutlar 2004; Kutlar Oğuz 2017).

Şairin biyografisi için bk. “Sâmî, Arpaemîni-zâde Mustafâ”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sami-arpaeminizade-mustafa