18. yüzyıl şairlerinden Ali Rızâ’î tarafından kaleme alınan eser. Dîvân’ın ismi ve telif tarihi ile ilgili eserde herhangi bir kayıt yoktur. Hattat olan şairin Dîvân’ı kendi dest-i hattıdır. Dîvân, Ali Emîrî Efendi Millet Kütüphanesi AEMNZ171 numaraya kayıtlıdır. 202 varaktan oluşan eser mensur bir Dîbâceyle başlar. Ağdalı bir üslupla yazılmış olan Dîbâce, Dîvân’ın ilk şiiri durumunda olan ve Besmelenin faziletini anlatan kasideye de hazırlık mahiyetindedir.

Dîvân, şiir sayısı bakımından hacimli bir eserdir. Dîvân’ın genel olarak dizilişi şu şekildedir. Dîbâce, şiirler (kasideler, terkîb-bend, müselles, rübâî, kıt’a), tarihler, gazeller, mesneviler, kıtâât, müfredât, lügazlar, muammalar. Dîvân’ın dizilişi bu şekilde olmakla birlikte sıralanan bölümlerin içine farklı nazım şekilleri veya nazım birimleri yerleştirilmiştir. 

Dîbâce’den sonra kaside nazım şeklinde şiirler gelmektedir. Bu bölümde ayrıca terkîb-bend, müselles, rübâi, kıt’a, beyit gibi nazım şekilleri vardır. Dîvânda toplam 27 kaside vardır. Her kasidenin sonunda kasidenin kaç beyitten oluştuğu ayrıca yazılmıştır.

Dîvân’da kasidelerden sonra şairin pek çok hadiseye, mekâna, şahsa, esere vs. düşürmüş olduğu tarihler yer alır. Toplamda 321 tarih manzumesi vardır. Tarih manzumelerinin çoğu kıt’a nazım şekliyle kaleme alınmakla birlikte gazel nazım şeklinin yanı sıra tek mısradan oluşan tarihin farklı şekilleri, mensur şeklinde düşürülen tarihler de vardır. 43. tarihte bir sonraki tarihi mensur olarak düşüreceğini belirtmiştir. Tarihlerle ilgili dikkat çeken bir özellik de tarihlerin çözümlemelerin yapılmasıdır. Şair, Dîvân’da kaleme aldığı tarihlerin sonunda rakamsal değerlerine yani ebced çözümlememelerine de yer vermiştir. Şairin biyografisi, yakın çevresi açısından önemli olan bu tarihler, aynı zamanda Tırhala, Yenişehir ve Selanik gibi Balkanlarda kalan ve büyük bir hassasiyetle mimari bakımdan örülen bu şehirlerdeki bina, kasır, cami, tekke çeşme, mihrab, kütüphane, saat, bahçe, nakibü’ş-şürefâ evi, değirmen, minare gibi birçok eserin yapım ve onarım tarihlerinin günümüze ulaşması bakımından önem arz etmektedir. Şair, istinsahını tamamladığı eserlere tarih düşürmüştür.

Dîvân’da 80a-80b ve 81a-81b’de mesnevi nazım şeklinde yazılmış iki ayrı nasihatname yer alır. Birinci mesnevi 31 beyit, ikinci mesnevi 40 beyittir. Eserde 578 gazel vardır. Kafiye harfi değiştiğinde hangi kafiye harfli gazel geliyorsa onunla aynı vezinde bir beyit yazılmıştır. Sadece ilk gazelden önce (harfü’l-eliften önce) rubâî başlığı altında "mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün" kalıbıyla aaba şeklinde kafiyelenmiş "nazm" nazım şeklinde iki beyitten oluşan bir şiir vardır. Gazellerde dikkat çeken hususlardan biri de gazellerin başlıklarının bulunmasıdır. Bazı başlıklar gazelin müzeyyel veya müstezad olması ile ilgilidir. Müzeyyel gazellerin bir kısmı methiye türünde ve bir şahsın övgüsü tarzında kaleme alınmıştır. Diğer başlıklar, tevhîd, na’t nazîre, tanzîr, muhtevayı ihtiva eden Sühan-ı Işkest ya da Hasb-i Hâl Berâ-yı Latîfe , teşekkür, methiye ile ilgilidir. Gazel tarzında düşürülen tarihler olduğu gibi gazeller bölümünde de tarih düşürülmek için kaleme alınan gazeller vardır.

Gazellerde redd-i mısra’a sık sık yer verilmiştir. Bazı gazellerde de iki matla vardır. En kısa gazel beş beyit , en uzun gazel yirmi sekiz beyittir. Dîvân’da şiirlerin arasında yer alan ve kıt’a başlığı altında yazılan şiirlerin dışında 127 kıt’a vardır. Toplam 89 müfred bulunmaktadır. 178a ve 179b arasında yer alan boş yapraklardan sonra 180b ve 182a sayfaları arasında toplam 11 lugaz yer alır. Lugazlardan sonra 182b’de bir mesnevi ve 183a-186b’de ise şiir ve kafiye imlası üzerine yazılmış mensur bir edebiyat bilgi ve teorileri muhtevalı klasik edebiyatı ile ilgili muhtasar bilgiler ihtiva eden bölüm yer almaktadır. 187b ile 202b’de içinde dönemin pek çok önemli şahsiyetin isminin ya da bir kavramın konu edildiği 493 muamma bulunmaktadır. Divan’da birçok nazım şekliyle farklı türlerde yazılmış şiirler vardır: tebriknâme/teşekkürnâme, cülûsiyye, fethiyye, methiyye, münâcât.

Ali Rızâ’î Divan'ında yazım/imla ilgili olarak karşımıza çıkan önemli husus metnin yer yer harekelenmiş olmasıdır. Ali Rızâ’î, Türkçe, Arapça, Farsça üç dilde de şiir yazamaya vukûfiyeti olan bir şahsiyettir. Dîvân’daki şiirlerin çoğu Türkçedir. Türkçe şiirlerin yanında Farsça ve Arapça şiirler de vardır. Farsça şiirlerin sayısı Arapça şiirlerden fazladır. Mısraın yarısı, mısra, beyit, şiir düzeyinde yazılmış Farsça birçok şiir vardır. Dîvân’da Arapça yazılmış müstakil şiir yoktur. Ancak Arapça kelime çekimi ile yapılmış bir Arapça şiir vardır.

Ali Rızâ’î Divânı’nda ayet ve hadislerin yanında beytin anlamsal bağlamı içerisinde Arapça birçok ifade, kelâm-ı kibâr kullanılmıştır.

Divân’da Ali Rızâ’înin mesleği ve şiir anlayışına paralel olarak hikemî, tasavvufi yer yer aşk konularının ele alındığı görülmektedir. Bazı kasidelerde ve gazellerde dönemin toplumsal konuları şiirlere yansımıştır. Eserde sade bir Türkçe ile kaleme alınmış şiirler görülmektedir. Şair; Türkçe kelimelerden oluşan mısralara, beyitlere, rediflere, Türkçe, deyim ve atasözlerine, halk ifadelerine de yer vermiştir.

Divan, İbrahim Halil Tuğluk tarafından yayına hazırlanmaktadır.

Şairin biyografisi için bk. “Rızâ, Yenişehir-Fenârî, Ali Rızaullah Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/riza-yenisehirfenari-ali-rizaullah