17. yüzyıl klasik Türk şirinin ve Sebk-i Hindî tarzının önemli isimlerinden Nâ’ilî-i Kadîm’in şiirlerinin toplandığı tek eseri.

Klasik divan tertibinde oluşturulan eserde 36 kaside, 1 terci-i bend, 2 terkib-i bend, 4 müseddes, 1 tahmis (Şeyhülislam Bahâyî), 390 gazel, 1 müstezad, 19 kıt’a, 3 nazm, 8 rubai, 5 beyt, 11 şarkı ve 6 tarih mevcuttur. Bu şiirlerden 2’si münacat (1 terkib-i bend, 1 gazel), 10’u naat (1’i Hz. Ali, 1’i Hz. Hüseyin için yazılmış olmak üzere), 29'u methiye (kaside), 1'i mersiye (kardeşi için terci-i bend) nazım türünde kaleme alınmıştır (İpekten 1973: 28).

Kasidelerin büyük kısmı methiye nazım türünde yazılmıştır. Çoğunda nesib kısmı olmayan kasideler, şairin devrinde yaşadığı padişah, sadrazam, şeyhülislam, vezir, defterdar, reisü’l-küttab, silahdar gibi yüksek seviyeli devlet adamlarına hitaben yazılmıştır. Fakat Nâ’ilî’nin; bu şiirlerinde ifrata kaçtığı, önceki kasidesinde övdüğü kişiyi ve devrini daha sonra kötülediği, o göreve yeni başlayan şahsı kurtarıcı olarak gördüğünü ifade ettiği için övgüde ölçüyü aştığı ve objektif değerlendirmeler yapamadığı söylenebilir (İpekten 1973: 41). Fakat edebî olarak fevkalade bir özellik taşımayan bu şiirler; 17. yüzyılda yaşanan siyasi olaylara dair işaretler barındırması açsından önemlidir. Devlet büyüklerinin sık sık değişmesi ve çoğunun öldürülmesi, hazinenin sıkıntıda olması, kıtlık ve pahalılık, rüşvet, önemli rütbe ve görevlere liyakatsiz atamalar, yaşanan iç karışıklıklar ve ayaklanmalar bu şiirlerde ele alınan dikkat çekici hadiselerdir.

Nâ’ilî’ye şöhret kazandıran asıl şiirleri gazelleridir. Hemen her gazeli girift hayallerle örülmüş, beyitler üzerinde her anlamda bir kuyumcu titizliği ile durulmuştur. Şair; mısralarca söylenecek manayı bir beyite sığdıracak kadar derin anlamlar kurabilmesi, şiirin sesini müsiki terennümüyle verebilmesi, seçtiği kelime ve sanatlarla beyitlerini süsleyebilmesi ile gazelin divan edebiyatındaki üstatlarından kabul edilmiş, etkisi çağdaş edebiyatta Yahya Kemal’e kadar ulaşmıştır (Banarlı 1998: 2/664-665). İnce, nazik ve zarif bir üslupla kaleme alınan bu şiirlerin pek çoğunda aşk tasavvufi olarak ele alınmış, fakat bir mutasavvıf gibi asli bir unsur olarak görülmemiş, tasavvuftan anlamı derinleştiren ve zenginleştiren bir öge olarak istifade edilmiştir. Gazellerde bunun yanı sıra hayattan ve çevresinde şikayet, güzellik ve şarap gibi konulara da değinilmiştir. Özellikle gazellerindeki bu incelik ve derinlik, Sebk-i Hindî tarzının etkisi ile alakalıdır. Bu tarzın Türk edebiyatındaki ilk temsilcilerinden olan Nâ’ilî; anlam derinliği, geniş hayaller, mübalağalı söyleyişler, alışılmamış bağdaştırmalar, yabancı kelime ve terkipler, ben dili ve tezadın mana ve muhtevaya ait bütün özelliklerini başarılı bir şekilde kullanmıştır. Bununla birlikte dil ve lafız hususunda Sebk-i Hindî anlayışına göre daha geri planda kalmıştır (Babacan 2012: 478).

Gazellerden sonra edebi açıdan en önemli şiirleri müseddesleri ve şarkılarıdır. Müseddeslerinde tamamen tasavvufî bir yaklaşım sergilemiş, her şeye rağmen dünyaya bağlı olmasından, tasavvufi anlamda yeterince ilerleyememesinden şikayet etmiştir. Tüm şiirlerinin aksine son derece sade bir Türkçe ile kaleme aldığı şarkıları dönemin en güzel örnekleri olarak kabul edilmektedir.

Nâ’ilî’nin ilk bakışta anlaşılması hayli güç, son derece ağır ve süslü bir dili vardır. Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin çokluğu, çok uzun karmaşık terkiplerin varlığı, soyut kavramlar ve anlamların sıklığı, manayı kuvvetlendiren söz sanatlarının çokça kullanılması, anlamın zahirde değil derinliklerde bulunması gibi hususlar Sebk-i Hindî tarzının şairin üslubundaki tesirinin neticesidir. Aruz veznine de son derece hakim olan şair, Dîvân’daki şiirleri 20 farklı kalıpta yazmıştır.

31 yazma nüshası tespit edilen Dîvân (İpekten 1986: 11), ayrıca 1837’de (1253) Mısır’da Bulak Matbaasında tabedilmiştir. Eser Halûk İpekten tarafından Latin harflerine aktarılarak yayımlanmıştır (1970).

Şairin biyografisi için bk. “Nâ'ilî-i Kadîm, Mustafa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nailii-kadim-mustafa.