Yusuf Nâbi’nin şiirlerini ihtiva eden mürettep eseri. Dîvân, Nabi’nin Halep’te bulunduğu yıllarda 1117/ 1706 yılında tertip edilmiştir. Divan şiirindeki en hacimli divanlarından olan eserde 29 kaside (Tarih manzumeleri arasında kaside formunda 12 manzume vardır.), 888 gazel, 1 terkib-i bend, 5 tahmîs, 155 tarih, 10 mesnevi, 114 kıta, 218 rubâî, 61 matla‘, 74 müfred, 186 muamma ve 30 lugaz bulunmaktadır (Bilkan 1997).

Nâbî Dîvânı, Silahdâr İbrahim Paşa’nın isteği üzerine tertip edilmiş olup “tevhîd” kasidesi ile başlamaktadır. Kasideler bölümünde, 4 nat, 1 Çehâr-yâr medhiyesi, Muhyiddin-i Arabî ve Mevlânâ medihiyeleri, II. Sultan Mustafa ve III. Sultan Ahmed için cülûsiye, Musahib Mustafa Paşa’ya îdiye ve azliye, Sadrazam Amca-zâde Hüseyin Paşa’ya yazılmış sulhiye yer almaktadır. Kırım Hânı Devlet Giray, Sadrazam Daltaban Mustafa Paşa, Sadrazam Râmî Muhammed Paşa, Teberdâr Muhammed Paşa, Silahdâr Ali Paşa, Musahib Mustafa Paşa, Vezir Cafer Paşa gibi sadrazam ve vezirler için yazılmış kasideler mevcuttur. Nâbi’nin kasideleri işlediği konular bakımından klasik kasidelerden farklılık görülmektedir. Özellikle nesib bölümleri tasvirden ziyade fikri izahlar, içtimai portre ve tahlillerden oluşmaktadır. Nâbî’nin kasidelerinin bir diğer özelliği de devlet adamlarını övmede klasik klişeye tamamen uymakla birlikte haklı ve ahlakî görmediği abartmalara fazla yer vermemiş olmasıdır. O daha çok buralarda devletin ve milletin durumunu açıkça ortaya koyma yoluna gitmiştir (Erkal 2018: 332). Nâbi kasidelerinde kendisi ile ilgili bilgilere de yer vermiştir. Bunlar hayatı, çevresi, düşünceleri ve sanatı ile ilgilidir. Kasidelerde yer yer verilen ‘tegazzül’ bölümü Nabi’de hiç yoktur.

Nâbi’nin mesnevilerinin ilki na’t, ikisi II. Mustafa’ya biri de II. Ahmed’e medhiye türündedir. Mesnevilerden ikisi ise manzum hikâye niteliğindedir. Nâbî, Rûhî-i Bağdâdî, Bahâyî, Fuzûlî ve Habeşî-zâde Rahîmî gibi sa¬natçıların gazellerine tahmisler yazmıştır (Bilkan 1997: 172-178). Dîvân’da yer alan muammalar ‘rahman, rahim, mâlik, kuddüs’ gibi esma-i hüsna’dan olan kelimelerin yanında IV. Mehmed, Musahib Mustafa Paşa, Rami Paşa ve İbrahim Paşa için yazılmış muammalardır. Bu muammalardan 6’sı rubai kalıpları ile yazılmıştır. Divan’da ‘rubai’ başlığı altında yer alan şiirlerden 23’ü ilk beyitleri musarra olmadığı için kıt’a şeklindedir. Dîvân’da yer verilen şekillere genel olarak bakıldığında Nâbi’nin divanda daha çok gazel, kıt’a, tarih ve rubaiyi tercih ettiği, musammat şekillere ise fazla yer vermediği görülmektedir.

Dîvân’ın gazeliyât bölümünün başlangıcında ‘Der-beyân-ı Sebeb-i Te’lîf-i Tertîb-i Divân’ başlığıyla yer alan şiirde Nâbi, eserinin tertibi hakkında bilgilere yer vermiştir. Nâbî, burada bütün şiirlerinin sanat değerinin aynı derecede olmadığını, bazılarının eksik, tamamlanmamış ve olgunluğa erişmemiş olduğunu söylemekte, bu şiirlerinin de olgun meyvelerin içindeki ham meyvelere benzeterek, bütün meyvelerin olgun olmasının beklenmemesi gerektiğini söylemektedir. Dikkat çektiği diğer bir nokta ise, şairin divan tertip edilmeden önce zaten şiirlerinin dinlenildiğini, herkes tarafından bilindiğini, bundan dolayı da Divan’ı tertip ettiğini söylemesidir. Gazeller bölümünde kafiye harfleri değiştikçe araya bir rubâ’î yazan Nâbî, böylece Divânı’na kendine özgü bir özellik katmıştır. Bu bölümde yer alan 888 gazelin 7’si müzeyyel, biri müşterek, biri nâ-tamam biri de nakıs başlıklıdır. Bunun yanında nakıs veya nâ-tamam başlığı olmayan ikisi üç beyitli ve dördü de beş beyitli kısa gazeller de bulunmaktadır. Ayrıca ‘kıt’alar’ bölümünde yer alan 28 şiir de gazel nazım şekliyle yazılmıştır.

Nâbî’nin gerek şiirleri ve gerekse şairlik karakteri dil ve içerik bakımından tamamen kendine ait, benzeri olmayan yeni bir üslup arayışı içinde olduğunu ve bu üslubu da hikemî tarzla isimlendirdiği görülmektedir. Bu anlamda Nâbî, toplumdaki sosyal ve kültürel değişmeleri Divan şiirine sokarak bilhassa gazellerinde hikmetli söyleyişlere yer vermiş ve aynı zamanda eşya, durum ve olaylara bakış açısındaki orijinallik ile de gazel tarzına ‘hikemî’ bir üslup geliştirmiştir. Bu düşünce etrafında Divan şiirinin klişeleşmiş mazmun sistemini ağır şekilde eleştiren Nâbî, hiç duyulmamış, söylenmemiş şeylerin söylenmesi gerektiğini savunmuştur. Nâbi, gazellerinde toplumu birçok yönü ile konu etmiştir. Özellikle toplumun aksayan yönleri, değişen değer ölçüleri, ahlak bilincinin kaybolması gibi temalar, şâirin işlediği temel konuların başında gelir. Onun şiirlerinde bazen eleştirilerde bulunup ferahlamak, bazen şikâyetlerle gönlündekileri etrafındaki bulunanlara duyurmak, bazen tevekkülle olayları göğüslemek, bazen de hikmetle yoğrulmuş düşünce ve görüşlerle onlara ibretle bakmak vb. özellikler ön plana çıkmaktadır. Divan üzerine doktora çalışması yapılmış ve yayınlanmıştır. (Bilkan 1997).

Şairin biyografisi için bkz.: “NÂBİ, Yûsuf Nâbi Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nabi-yusuf-nabi-efendi