Mutasavvıf-şair Muhammed Fethu’l-Maârif’in Türkçe ve Arapça şiirlerini ihtiva eden eseri. Dîvân'da bir kısmı gazel, bir kısmı mesnevi şeklinde görünen, diğer bir bölümü ise belli bir nazım biçimine dahil edilemeyen 50 kadar manzumesi yer almaktadır.

Muhammed Fethu’l-Maârif, selefi ve çağdaşı pek çok mutasavvıf gibi dinî, irfani duygu ve düşüncelerini Türkçe yahut Arapça yazdığı şiirler vasıtasıyla dile getirmeye çalışmıştır. Ancak onun şiirleri vezin, kafiye, nazım şekilleri, belâgat, fesahat gibi yönlerden kusurlu ve pürüzlü görünmektedir. Mutasavvıf şair, his ve fikirlerini vezinli ve kafiyeli olarak dile getirmek istemiş; fakat bu konuda pek başarılı olamamıştır. Mesela, “Açılır güller gibi hem ref‘ olunca ol hicâb/ Zulmeti devr etse geçse zâhir olur âfitab” matla‘lı gazeli ile “…-dı bu gönlüm” ve “…olan anlar bizi” redifli manzumeleri, Nesîmî, Hacı Bayram-ı Velî ve Niyâzî-i Mısrî gibi mutasavvıf şairlerin eserlerini okuduğunu ve onların şiirlerine nazireler yazmaya çalıştığını göstermektedir. Fakat sadece anılan örnekler değil, eldeki manzumelerinin bütünü göz önünde bulundurularak denebilir ki, şair, gerek ölçü ve kafiye vasıtalarına hâkimiyet bakımından, gerekse dinî- tasavvufi hislerini, fikirlerini doğru, düzgün, belâgat ve fesahat şartlarına uygun, güzel anlatış yönünden maharet ve muvaffakıyete erişememektedir. Bazı mısraların sonunda kafiye bulunmamakta; sadece redifle yetinilmektedir. Zaman zaman hece ölçüsünü, zaman zaman da aruz veznini tercih eden Fethu’l-Maârif’in birtakım manzumelerini aruz ölçüsüyle mi, hece ölçüsüyle mi yazdığı belli değildir. 

Mutasavvıf şairin şiirlerinden bir kısmının bestelenerek tekke(ler)de söylenmiş, ahenk eksikliğinin ezgi ve bazı musiki aletleri yardımıyla giderilmiş olması da mümkün görünmektedir. Belirtilen kusur ve noksanlardan birtakımının müstensihten ileri gelmesi de ihtimal dahilindedir. Fethu’l-Maârif Dîvan'ındaki şiirlerin çoğunda Allah aşkı, Yaratıcıdan ayrı düşmenin acısı ve O'nun cemaline kavuşma dileği, Hz. Peygamber sevgisi, Hz. Ali, On İki İmam, Ahmed er-Rifâî gibi İslâm büyüklerine, Rifâîler gibi tasavvufî zümrelere duyulan hürmet, muhabbet ve bağlılık duyguları, elden geldiği kadar samimiyetle dile getirilmekte; bu arada Yezid ve Mervan gibi Ehl-i Beyt’e ve Hz. Ali evlâdına zulmeden tarihî şahıslar lânetle anılmaktadır.

Bazı araştırıcıların Maârifîliği “Alevî-Bektaşî-Rifâî meşrepli bir tarikat” olarak vasıflandırmasının sebebi, anlaşıldığına göre, çoğu Alevî, Bektaşi şairlerin eserlerinde olduğu gibi, Fethu’l-Maârif ve takipçilerinin şiirlerinde görülen Hz. Ali sevgisi, On iki imam medhiyeleri ve Yezid’e lânet sözleridir. Fethu’l-Maârif, “Alevîyim, Hayderîyim” derken seyyid olduğunu, Hz. Ali soyundan geldiğini, onun yolunda gittiğini söylemektedir. Fethu’l-Maârif’in şiirlerinde, kendisini bilenin Rabbini bileceği, Yaratıcıya akılla değil, aşkla ve bir mürşidin kılavuzluğu sayesinde erişilebileceği, zahirî ilimleri okumakla âlim olunamayacağı, ancak ledünnî ilimle Hak ve hakikatin bulunabileceği, kalbin muazzam bir Hak evi olduğu, benliği kaldırmayınca kulla Tanrı arasındaki engelin kalkmayacağı, İlâhî aşkla dolan vücudun âleme alâkasız kalacağı… gibi tasavvufi düşünceler ifade edilmektedir. Şair, işlediği konulara dair Kur’an ayetlerini, kudsî hadis ve hadisleri, Hz Ali, Hallâc-ı Mansur gibi tarihî şahsiyetlerin sözlerini ara-sıra anmakta; bazı peygamber kıssalarını da hatırlatmaktadır. Bir manzumesi, insanın, zıtların kendisinde derlendiği, büyük âlemde, ötesinde ve gayb âleminde bulunan şeylerin bünyesinde toplandığı esrarengiz bir varlık olduğunu düşündürmektedir. Fethu’l-Maârif, ara sıra bir kısım sufîlerin şatahatı türünden sözler de söylemekte; bir şiirinde ise istikbalde ortaya çıkacak bir kişiden ve olacak hadiselerden rumuzlu bir şekilde haber verir görünmektedir. Şair, bazen Allah’ın emirlerine aykırı davranışlarından duyduğu pişmanlığı belirterek Hz. Peygamber’den manevi yardım ve şefaat dilemekte; bazen de sevdiğini bulmanın coşkun sevincini dile getirmektedir. Bütün bu şiirleri, olgun insan oluş yolunda bir ömür boyu süren iniş-çıkış ve hâlden hâle geçişlerin söz diline çevrilmiş biçimleri saymak mümkündür.

Eserin bir nüshası, Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi yazmaları arasında bulunmaktadır. Dîvân'daki manzumelerden Türkçe olanları Latin harflerine aktarılarak yayınlanmıştır (Ceyhan ve Yılmaz 2010).

Şairin biyografisi için bk. "Ma'rifî, Muhammed, Fethu’l-Ma'ârif". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/marifi-muhammed-fethulmaarif