Kemâl Paşa-zâde ya da İbn Kemâl diye tanınan Şemseddin Ahmed’in ağırlıklı olarak gazellerinden meydana gelen eseri. Osmanlı ilmiye sınıfının yetiştirdiği dehâ şahsiyetlerden biri olan Şeyhülislam Kemâl Paşa-zâde’nin edebî şahsiyeti ilmî şahsiyetinin gölgesinde kalmıştır. Yoğun tedrîs faaliyetlerinin yanı sıra devlet meselelerinde faal bir tavır içinde olan Kemâl Paşa-zâde, bu yoğun mesaisine rağmen şiir yazmayı ihmal etmemiştir. Bu mesainin bir semeresi olarak edebî zeminde pek çok eser telif eden İbn Kemâl’in Osmanlı şiiri için başlıca önemli iki eseri bulunmaktadır: Dîvân ve Yûsuf u Zelîhâ.

Kemâl Paşa-zâde -Kadı Burhaneddin gibi- şiirlerinde mahlas kullanmaması ile tanınır. Bu yüzden şiirleri başka şairlerin şiirleri ile karıştırılabilmektedir. İbn Kemâl tezkirelerde şiir ve inşâda başarılı bir isim olarak anılır. Şiirlerinde ilmî cephesinin tesirlerini görmek mümkündür. Nitekim Kemâl Paşa-zâde için hikmet daima ön plandadır. Bu yüzden îrâd-ı mesele sıkça başvuran şair, hikmet-âmîz üslûbu ile okuyucusuna kendini tanıtmayı bilmiştir. Onun mücerredden ziyade müşahhas bir çerçevede yazdığı şiirleri birer vecize olacak kadar etkilidir (Saraç 2021: 27). Sık sık cinasa başvurduğunu gördüğümüz şiirlerinde aşk da önemli bir yer tutar. Ancak meslek ve meşrebinin bir mecburiyeti gibi düşünülebilecek tasavvufî aşk, onun şiirlerinde zayıf bir renk olarak kalmıştır. İmale ve zihaf gibi döneminin pek çok şairinde de rastladığımız bazı aksaklıkları taşıyan manzumelerinde sade bir üslûbu tercih eden İbn Kemâl’in ifade yapısı sağlamdır (Saraç 2002: 245).

İbn Kemâl’in kendi tasarrufu ile tasnif ettiği bir Dîvân'ı elimizde bulunmamakla beraber Dîvân'ının pek çok nüshası mevcuttur. Bunlardan başka Dîvân'ın ilk baskısı, 1313 yılında Ahmed Cevdet tarafından İkdâm Matbaası’nda Âsâr-ı Eslâf’tan Kemâl Paşa-zâde Dîvânı adıyla yapılmıştır. Ancak bu baskıda İbn Kemâl’e ait olmayan pek çok şiir bulunmaktadır. Ayrıca farklı nüshaların ve tarihî kaynakların göz ardı edildiği de dikkat çekmektedir. Bu baskıda; 2 kasîde, 1 murabba‘, 293 gazel, 34 kıt‘a, 16 müfred ve Yavuz Sultan Selim için yazılmış olan mersiyenin bir bendi vardır (Ahmed Cevdet 1313). Ahmed Cevdet tarafından yapılan baskı bu hâli ile hem yetersiz hem de yanıltıcı bir çalışma olarak değerlendirilmelidir.

Kemâl Paşa-zâde Dîvânı üzerine Mustafa Demirel tarafından yapılan neşirde ise 2 kaside, 1 murabba‘ ve 365 gazel vardır (Demirel 1996).

Mevcut nüshalardan hareketle Dîvân'ın tenkitli metnini hazırlayan Saraç ise, şairin Kasîde-i Tantarâniyye Tercümesi, Kasîde-i Bürde Tercümesi ve Yavuz Sultan Selim Mersiyesi gibi eserlerini de çalışmasına dâhil etmiştir. Ayrıca bu Dîvân neşrinin “Ekler” kısmına İbn Kemâl’e ait olduğu varsayılan fakat kesinlik kazanamamış manzûmeleri de ekleyerek çalışmanın kapsamını genişletmiştir. “Ekler” kısmındaki Usûl-nâme isimli Güvâhî’nin Pend-nâmesi’nden yapılan seçki de zikredilmelidir. Saraç tarafından yapılan bu çalışma sayesinde Kemâl Paşa-zâde’nin Dîvân'ı ilk defa ilmî bir neşre kavuşmuştur. Dîvân bu yeni tertibi ile; biri Kasîde-i Bürde Tercümesi olmak üzere 9 kaside, biri Kasîde-i Tantarâniyye’nin Tercümesi ve diğeri Yavuz Sultan Selim Mersiyesi olmak kaydı ile 4 musammat, 467 gazel, 10 mukatta‘dan meydana gelmektedir. “Ekler” kısmında ise 285 manzûme ile 83 beyitlik Usûl-nâme isimli mesnevisi bulunmaktadır. Bu neşrin sonunda Milli Kütüphane Yazmaları Yz. A 8935 numaralı yazmanın tıpkıbasımına yer verilmiştir (Saraç 2021).

Dîvân üzerine Mücahit Kaçar tarafından İbni Kemâl Dîvânı’nın İncelenmesi (Nazım Bilgisi-Belâgat-Üslûp ve Dil Özellikleri-Muhtevâ) başlıklı bir doktora tezi hazırlanmıştır (2010).

Şairin biyografisi için bk. “İbn Kemâl, Kemâlpaşa-zâde”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ibn-kemal