19. yüzyıl Çağatay şairlerinden Kâmil Harezmi’nin şiirlerinin yer aldığı eser. Dîvân, klasik divanlardan farklı olarak gazellerle başlar, kasideler daha sonraki bölümlerde yer alır. Bu hâliyle mürettep bir divan değildir. Dîvân’da 7’si Farsça, 2’si Türkçe-Farsça mülemma olan 119 gazel, 1 murabba, 3’ü Farsça ve 26’sı çeşitli şairlerin gazellerine tahmis olmak üzere 32 muhammes, 5 müseddes, 1 Farsça müsemmen, 9’u Farsça 11 tarih manzumesi, 3 kaside, 5 mesnevi ve sonunda secili bir nesir bulunmaktadır. Gazellerin beyit sayıları 5 ile 13 arasında değişmektedir (Tekin 2019: 9).

Şair, klasik aruz vezinlerinin yanı sıra “fâ'ilün mefâ'îlün fâ'ilün mefâ'îlün” şeklinde Osmanlı ve Çağatay sahasında nadir olarak kullanıldığı anlaşılan bir vezin kalıbı kullanmıştır. Dîvân’da bulunan 8 gazel, aruzun bu kalıbıyla yazılmıştır. Şair, bir gazelinde de klasik vezinler arasında bulunmayan ve kendi türettiği düşünülen “mefâ'ilâtün mefâ'ilâtün mefâ'ilâtün mefâ'ilâtün” şeklinde değişik bir kalıp kullanmıştır (Tekin 2019: 10, 12). 

Kâmil Dîvânı, Çağatay Türkçesinin yerini Özbekçeye bırakmaya başladığı 19. yüzyılda yazılmasına rağmen Çağatay Türkçesinin Mevlânâ Sekkâkî, Alî Şîr Nevâyî gibi klasik dönem şairlerinin şiirlerinde kullandıkları dil ve anlatım özelliklerini göstermektedir. Nevayî tarzını benimseyen Kâmil’in şiirlerinde içerik olarak da Nevâyî izleri görülür. Nevâyî’nin divanlarında görülen terkip ve hayalleri kullanan Kâmil, birçok şiirini de onun şiirlerine nazire ve tahmis olarak yazmıştır. Hikemî ve âşıkane tarzda gazeller yazan Kâmil, klasik divan şiirinin mazmunlarını başarılı bir biçimde kullanmış, zaman zaman geleneğin dışına çıkan hayallere de yer vermiştir. Hikemî şiirlerinde zamandan, bilgin geçinen cahillerden, zengin-fakir ayrımından, dost görünen düşmanlardan, adaletsizlikten şikâyet etmiş, toplumsal konularla ilgili ilginç tespitlerde bulunmuş ve zaman zaman bu konularda nasihatler vermiştir. Dîvân’ın en dikkat çekici içerik özelliklerinden biri de Nevâyî etkisiyle âşığa yüz vermeyen sevgili imajını yerinden sarsan “külbeye gelen sevgili” gibi gelenek dışı hayal ve terkipler kullanmasıdır (Tekin 2019: 17, 19).

Şiirleri, kendisi hayattayken şöhret kazanmış, şiirlerinden besteler yapılmıştır. Hem Türkçe hem de Farsça şiirler yazan Kâmil, Hive Hanı Muhammed Rahim Han’la birlikte kurduğu matbaada 1880, 1881 ve 1895 yıllarında Dîvân’ını basmıştır. Bu taş baskı örneklerden başka el yazması nüshaları da mevcuttur. Bu nüshalar Özbekistan Fenler Akademisi Şarkşinaslık Enstitüsü Kütüphanesi 1025, 1845 ve 1949 numaralarda kayıtlıdır. A. Haytmatov ve V. Möminova, şairin Şarkşinaslık Enstitüsü Kütüphanesindeki 1845 ve 1025 numaralı el yazması divanlarını esas alarak Dîvân-ı Kâmil adıyla Taşkent’te 1975’te yayınlamışlardır (Tekin 2014). Türkiye’de kayıtlı bulunan ve daha önce hiçbir kaynakta bahsedilmeyen tek nüsha, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu 3303 numaradadır. Bu nüshanın müellif hatlı olabileceğine dair yazmada bazı işaretler tespit edilmiştir. Esere dair bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır. (Tekin 2019).

Şairin biyografisi için bk. “Kâmil, Harezmî” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kamil-harezmi