18. yüzyıl şairlerinden Şeyhülislâm İshâk Efendi’nin (ö. 1147/1734) şiirlerini ihtiva eden eseri. Mürettep hâldeki İshâk Dîvânı’nda; 5 mesnevi, 60 kaside, 35 kıta, 14’ü Farsça 167 gazel, 1 terkib-i bend, 1 terci-i bend ve 1 murabba olmak üzere toplamda 270 manzume bulunmaktadır.

Şeyhülislâm İshâk Dîvânı’ndaki kasidelerden 10'u, Hz. Peygamber övgüsünde yazılmış naʻt olup diğerleri ise çeşitli devlet adamları için kaleme alınmış methiyelerdir. Bu kasidelerden 4'ü Sultan III. Ahmed, 7'si Sultan I. Mahmud, 3'ü Sadrazam Damat İbrahim Paşa, değerleri de birer adet olmak üzere  Şeyhülislâm Seyyid Ali Efendi, Silahdar İbrahim Paşa, Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi,  Hekimoğu Ali Paşa ve  Darüssaade Ağası Koca Beşir Ağa için tanzim edilmiştir. Bunlar dışında kalan kasideler ise çeşitli hadiselere tarih düşürülmek amacıyla yazılmıştır. Tarih düşürülen bu hadiseler cülus, çeşitli mimari yapıların inşası, doğum ve kazanılan zaferler üzerinedir. İshâk Efendi, kasidelerden 3'ünü üzerinde bazı değişikliklerde bulunduktan sonra başkaları adına yeniden tanzim etmiştir. Bu meyanda yayımlanmış Dîvân’da yer alan Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’ye yazılan 16. kaside, Damat İbrahim Paşa’ya yazılan 17. kaside ve Sultan III. Ahmed’e yazılan 19. kaside bazı değişikliklerle birlikte I. Mahmud adına yeniden tanzim edilmiştir.

İshâk Dîvânı’ndaki beş mesneviden biri naʻt, ikisi tarih, ikisi de lugaz türündedir. Eserde 13’ü mukattaât başlığı altında olmak üzere beyit sayısı 2 ile 20 arasında değişen toplam 35 kıtʻa yer almaktadır. Mukattaât başlığı altındaki manzumelerin 7'si Sadrazam İbrahim Paşa’nın medhinde, 6'sı ise İshak Efendi’nin yakınlarından birisinin göz hastalığından kurtulması amacıyla yazılmıştır. Diğer kıtalar ise yaygın temayüle uygun olarak cülus, ok atışı, saltanat çadırı kurulması, sefer, fetih, doğum, ölüm, sakal bırakma ve çeşitli mimari yapıların inşasına tarih düşürülmek için yazılmıştır.

Klasik Türk edebiyatı geleneğinde yetişen birçok divan şairi gibi Şeyhülislâm İshâk Efendi de nazım şekilleri içinde en çok gazeli tercih etmiştir. Dîvân’daki 14’ü Farsça olmak üzere toplam 165 gazelin 1'i nakıs, 3'ü ise mutavvel şeklindedir. Kahir ekseri 5 beyitten müteşekkil olan bu gazellerden bazıları müzeyyeldir. Mahlas beytinden sonra birkaç beyitle genellikle birilerinin övüldüğü bu gazellerde Sultan III. Ahmed, Sadrazam Damat İbrahim Paşa, Nakşibendî şeyhlerinden Seyyid Mehmed Murad Efendi ve Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin övgüsünde bulunulmuştur. İshâk Efendi, mevcut gazellerinin altısında mahlas kullanmayı tercih etmemiştir.

Arap alfabesindeki dört harf dışında her harfle gazel yazan şair, bu manzumelerde klasik edebiyatın hayal, mazmun ve ifade şekillerini başarıyla kullanmıştır. Gazellerin dikkat çeken bir başka özelliği de büyük çoğunluğunda âşıkane ve rindane duyguların terennüm edilmiş olmasıyla birlikte bazılarında tasavvuf neşvesinin kendini hissettirmesidir.

Şeyhülislâm İshâk Efendi’nin manzumelerinin dili, genel itibarıyla süslü ve ağırdır. Arapça ve bilhassa Farsça kelimelerin metindeki fazlalığı yanında, tamlamaların, vasf-ı terkibîlerin çokça kullanılmış olması şairin dilini zaman zaman adeta anlaşılmaz bir hâle getirmiştir. Bunda İshâk Efendi’nin Sebk-i Hindî tarzını benimsemiş olmasının yanı sıra şairin vezinde kusursuzluğu temin etmek adına Arapça ve Farsça kelimeleri bolca kullanmış olmasının da rolü büyüktür (Doğan 1997: 85-86).

Muhammed Nur Doğan Şeyhülislâm İshâk Dîvânı üzerinde önce doktora tez çalışması yapmış (1987), daha sonra beş nüshası üzerinden eserin tenkidli neşrini yayımlamıştır (1997).

Şairin biyografisi için bk. “İshâk, Ebûishâk-zâde İshâk Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ishak-efendi-ebuishakzade