Seyyid Nesîmî’nin Türkçe şiirlerini içeren eser. Dîvân'ın yurt içinde ve yurt dışındaki yazma eser kütüphanelerinde yüzün üzerinde nüshası vardır. Ayrıca cönk ve mecmularda bulunan Nesîmî mahlaslı şiirlerin oranı diğer divan şairlerine nispetle oldukça yüksektir. Nesîmî’nin şiirleri Türkçe konuşulan her yerde sevilerek okunmuş ve dilden dile aktarılarak günümüze kadar ulaşmıştır. Şairin sağlığında Dîvân'ını tertip edip etmediği bilinmemektedir. Eserin günümüze ulaşan en eski nüshaları da 15. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenmektedir. Nesîmî Dîvânı'nın bilinen en eski nüshası, Kemal Edip Kürkçüoğlu’nun şahsi kütüphanesinde bulunduğunu bildirdiği 9 Zilhicce 869/2 Ağustos 1465 tarihli yazmadır (Kürkçüoğlu 1985: XXIX). Ancak bu nüsha kayıptır. Hüseyin Ayan’ın tespitlerine göre Nesîmî Dîvânı’nın günümüze ulaşan en eski tarihli nüshası Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesinde kayıtlı olmakla birlikte daha sonra kaybolduğu anlaşılan ve Milli Kütüphanede mikrofilmi bulunan nüshadır. Bu nüsha, 1469 tarihinde istinsah edilmiştir (Ayan 1973: 24). En eski tarihli nüshalardan biri de 893/1487 yılında istinsah edilen ve günümüzde Millet Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa, nu. 639’da kayıtlı bulunan yazmadır. Nesîmî Dîvânı sıradan kâtiplerin yanı sıra seçkin hattatlar tarafından da istinsah edilmiştir. Safevî şahı Tahmasb döneminde (1524-1576) Şiraz’da hattat, şair ve mütercim unvanlarıyla meşhur olan Neşâtî mahlaslı hattat Muhammed Kâtib, 943/1536 yılında Nesîmî Dîvânı’nı istinsah etmiştir. Bu nefis elyazması Oxford Üniversitesi Bodleian Kütüphanesi, MS. Turk. d. 34’te kayıtlıdır (Özdemir 2020a: 452). Hüseyin Ayan neşrine göre Nesîmî Dîvânı’nda 3 mesnevi, 456 gazel, 4 müstezad, 1 murabba, 3 terci-bend, 315 tuyuğ, 4 matla vardır (1990, 2002).

Nesîmî, 14. yüzyıldan beri Türkçenin en usta şairlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Klasik Türk edebiyatının en lirik şairlerindendir. Trajik ölümü ve lirik şiirleriyle Türk şairlerini derinden etkilemiştir. Hayatına dair bilgiler, menkıbelerle örülerek onun kimliğini bulanıklaştırdığı kadar etkisini de artırmıştır. Biyografisindeki çelişkilere karşın şairliğine dair tespitler hep aynı doğrultudadır. Mistik tecrübesiyle örtüşen şairlik yeteneği onu Türk tasavvuf edebiyatı içerisinde müstesna bir konuma yükseltmiştir. Hurufiliğin kurucusu Fazlullâh Esterâbâdî (ö. 1394)'nin müridi olan Nesîmî, Türkçe ve Farsça şiirleriyle Azerbaycan ve Osmanlı sahasında yetişen pek çok şairi etkileyerek güçlü bir Hurufi edebiyatının serpilip gelişmesine vesile olmuştur. Hatta Nesîmî’nin de mürşidi gibi feci şekilde öldürülmesi ve bu olayın bâtıni zümreler arasında Hz. Hüseyin, Hallâc ve Fazlullâh ile süreklilik kazanan mazlum şehit imajıyla örtüşmesi, Hurufi şairlerin eserlerinde Nesîmî imajını o denli ön plana çıkarmıştır ki ilhamına güç veren Fazlullâh bile onun gölgesinde kalmıştır. Seyyid Nesîmî, Farsça divan tertip etmiş olmasına rağmen, daha çok Türkçe Dîvân’ında bulunan şiirleriyle tanınmıştır. Onun mistik tecrübesiyle örtüşen Türkçe şiirleri, mistik deneyimin söze aktarılmasında ne ölçüde başarılı olunabileceğini göstermesi bakımından dikkate değer özellikler taşır. Nesîmî’nin başarısının ardında; ses ve söz tekrarları, kafiye ve redif kullanımı ile dile hakimiyetinin doğal sonucu olarak ahenkli bir söyleyiş biçiminin yarattığı ritmin etkisi vardır. Özellikle Hurufi ıstılahlarına boğmadığı gazellerinde içtenliğini her kelimede sezdiren Nesîmî, edebiyatımızda etkisi asırlarca devam eden şairlerdendir. Öyle ki Hurufiliği benimsemeyen şairler bile Nesîmî’nin şiirlerinden etkilenmişlerdir.

Nesîmî Dîvânı Arap harfleriyle 1260/1844 ve 1286/1869 yıllarında ikişer, 1298/1881 yılında bir, bir de basım yılı ve yeri belli olmayan taşbaskı olmak üzere altı defa basılmıştır. Hüseyin Ayan, Nesîmî Dîvânı’nın 1260/1844 tarihli İstanbul baskısı ile 1926'da Bakü’de Selman Mümtaz’ın hazırladığı eski harfli matbu nüshanın da dâhil olduğu on nüshayı karşılaştırmak suretiyle 1970 yılında bir doktora tezi hazırlamış ve bu metnin hem popüler (1990) hem de bilimsel neşri yapılmıştır (2002). İran ve Azerbaycan’da da Nesîmî Dîvânı neşirleri yapılmıştır. Bunların dikkate değer olanları Hamid Araslı (1973; 1985), Cihangir Kahramanof (1973), Perviz Abbâsî Dâkânî (1369) ve Hüseyin Feyzullahî Vâhid (1392)'e aittir. Kemal Edip Kürkçüoğlu (1985) ve Turgut Karabey (2017) de Nesîmî’nin Türkçe şiirlerinden oluşan geniş açıklamalı birer seçki hazırlamışlardır.

Yunus, Hatâyî ve hatta Fuzûlî gibi farklı toplum kesimleri tarafından okunan ve nüshaları çoğaltılan şairlerin divanları gibi Nesîmî Dîvânı’nın da günümüze ulaşan yazma ve matbu nüshalarının tamamı ihtiva ettikleri şiir sayısı ve şiirlerdeki nüsha farkları bakımından çok çeşitlilik gösterir. Yeni nüshalar tespit edildikçe Nesîmî’ye atfedilen şiirlerin sayısı da artmaktadır. Hüseyin Ayan neşrinden sonra M. Fatih Köksal (2000: 187-208; 2009: 77-135), Ömer Zülfe (2005: 121-135), Filiz Kalyon (2015: 783-806), Beyhan Kesik-Emre Şengül (2017: 457-462), Mesut Karakaş (2019: 120-144) ve Mehmet Özdemir (2020a; 439-504; 2020b: 403-485) mevcut neşirlerde bulunmayan Nesîmî mahlaslı şiirleri yayımlamışlardır. Mevcut neşirlerde ve sonradan yapılan yayınlarda Nesîmî’ye atfedilen şiirlerin bir kısmı aynı zamanda Şeyhî Dîvânı (Sertkaya 1999: 191-199), Hakîkî Dîvânı (Macit 2002: 66-72) ve Hatâyî Dîvânı (Csirkés 2016: 366-407; Macit 2017: 153-161) nüshalarında bu şairlerin adına kayıtlı bulunmaktadır. Aynı şekilde Hüseyin Ayan, Nesîmî Divânı’nın yazma nüshalarında Halîlî, Fuzûlî gibi şairlerin şiirlerinin yer aldığını, ayrıca Kul Nesîmî’ye mal edilen bazı şiirlerin Seyyid Nesîmî’ye ait olduğunu tespit etmiştir (Ayan 1973: 21-33). Nesîmî’nin etkisinde kalan şairlerin gazelleri çok kolay bir biçimde Dîvân-ı Nesîmî varaklarının arasına karışmıştır. Nazire geleneği içerisinde pek çok şairin öykünerek ortaya koyduğu ürünler kolaylıkla öykünülen şaire mal edilebilir. Bu durumun tersi de mümkündür. Buna ilave olarak müstensihlerin de değişik nedenlerle özenli davranmadıkları bilinmektedir. Netice itibarıyla Nesîmî Dîvânı’nın bütün yazma nüshaları incelenmek ve takipçilerinin eserleriyle karşılaştırılmak suretiyle yeni bir tenkitli neşrine ihtiyaç vardır.

Şairin biyografisi için bk. “Nesîmî Şeyh İmâdüddîn Seyyid Nesîmî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nesimi-seyh-imaduddin-seyyid-nesimi