DÎVÂN-I İLÂHİYÂT (NİYÂZÎ-İ MISRÎ)
şiirler
Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/Mehmed (d. 1027/1618- ö. 1105/1694)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Arapça ve Farsça pek çok eser kaleme almış olan Niyâzî-i Mısrî'nin en çok bilinip okunan eseri. Mutasavvıf şairlerin şiirlerinin bulunduğu ilahi dîvânlarının da en meşhurlarından biridir (Erdoğan 2008: 121). Fikrî yönü ile Osmanlı’nın İbnü'l-Arabî’si (ö. 608/1240), şairlik kudretiyle de Yûnus Emre’si (ö. 720/1320 ?) denilmeye seza Niyâzî-i Mısrî'nin Dîvân'ındaki manzumeler en çok şerh edilen şiirler olarak temayüz etmiş ve eserinin bu yönüyle Mısrî, şiirleri en fazla şerh edilen şairlerden olmuştur (Ceylan 2000: 35). Dîvân, aynı zamanda kudretli bir şair olan Mısrî gibi bir tarikat şeyhinin dilinden satırlara dökülmüş  muteber ve müştehir bir kitap olma önemine sahiptir. Mısrî Dîvânı, yüzyıllar içerisinde teşekkül etmiş sûfî akîdelerinin kitap hüviyetine büründüğü dîvân-ı ilâhiyâtlar arasından temayüz etmiş kıymetli bir eserdir.

Tamamına yakını gazellerden müteşekkil Dîvân'da toplam 198 şiir mevcuttur. Bu şiirlerden hece vezniyle yazılmış olanları da bulunmaktadır. Mutasavvıf şairlerin dîvânlarında olduğu ve adlandırıldığı veçhle bu şiirler bir nevi ilahi diye nitelendirilmektedir. Bu sebeple Dîvân'ın bir adı da Dîvân-ı İlâhiyât'tır. İlahi aşkın terennüm edildiği bu manzumelerde lirik ve coşkun bir hava, anlatılanı yaşar bir edâ vardır. Eğiticilik ve öğreticilik esas gaye olduğundan, şiirlerde yer yer didaktizmin kuruluğu hissedilir. Bunların çoğu aynı zamanda bestelenmiş olup bir kısmı hâlâ söylenmektedir. Dîvân'ın temel özelliği, tasavvufî muhtevalı oluşudur. Dîvân'daki şiirler tasavvufî remiz, mecâz ve mefhumlarla örülüdür. Tasavvufî aşk, neşve ve edâ, Dîvân'ın temellendirildiği hususlardır. Dîvân şiiri tertibindeki en başta yer alan ve kimi devlet büyükleri için yazılmış kasideler, Mısrî'nin Dîvân'ında yer almaz ve bu yönüyle Dîvân mürettep sayılmaz. Şiirler hurûf-ı hecâ (elif-be) sırasına göre dizilmiştir ve Dîvân'da tekke şiirinin de bir hususiyeti olarak aruz ve hece vezni kullanılmıştır. Şiirlerde şekilden çok manâ ve öze ehemmiyet verildiği için tasannu derdinde olunmamıştır. Hâl ve vecdin ifadesi mahiyetindeki şiirlerde yer yer şeklen aksaklık ve eksiklikler, özellikle aruz vezni kullanılırken bazı hatalar göze çarpsa da bu manzumelerde hece ve aruzun genel itibariyle başarılı bir şekilde kullanıldığı, güzel ve âhenkli şiirler vücuda getirildiği müşahede edilmektedir. İç kafiyeleriyle ortadan ikiye bölünebilecek mahiyetteki musammat gazeller çok sevilmiş, kültürlü kimseler bunları gazel olarak okuyup yazarken halk arasında dörtlükler hâlinde dilden dile dolaşmıştır. Neredeyse tamamen dinî-tasavvufî mevzuların işlendiği Dîvân'da Aspozi'ye (Malatya), Uludağ'a, Ümmî Sinân (ö. 1067/1657) ve memleketi Elmalı'ya, Şeyh Bedreddin'in (ö. 823/1420) eseri Vâridât'a; bahar mevsimine, dinin özü şeriata, Halvetiyye'nin usûlü halvete dair yazılmış methiyeler de bulunmaktadır. Yaşadığı dönemde Kadızâdeliler olarak bilinen medrese mensuplarına ve bu grubun başını çeken Vânî Mehmed Efendi'ye (ö. 1096/1685) tenkitler de mevcuttur (Erdoğan 2008: 76-97).

Mısrî'nin Yûnus Emre hayranı ve Yûnus talebesi olarak terennüm ettiği ilahilerinin halk nezdinde ve tarikat âyînlerinin yapıldığı tekkelerde yaygın ve uzun bir ömrü olmuştur. Tasavvufî düşüncede vahdet-i vücûd nazariyesini benimsemiş olan Mısrî, ilahilerinde bu görüşün ve bu görüşün en büyük mümessili addolunan İbnü'l-Arabî'nin tesirinde kalmış olduğunu ihsas etmiştir. Mısrî, arûzla yazmış olduğu şiirlerinde Nesîmî (ö. 820/1417 ?) ve Fuzûlî'yi (ö. 963/1556), hece ile kaleme almış olduğu ilahilerinde Yûnus Emre'yi üstat seçmek suretiyle şiir sanatında da hedefinin en büyükler olduğunu göstermiştir (Banarlı 1983: 702-703).

100'e yakın el yazma nüshası ve 25 civarındaki baskısıyla Dîvân, halk nezdinde Fuzûlî Dîvânı gibi bir teveccühe mazhar olmuştur (Kavruk 2009: 396). Dîvân'daki ilahilere şerhler yazılmış, Dîvân üzerine doktora, yüksek lisans ve lisans bitirme tezleri yapılmıştır. İlk olarak Halit Akarca tarafından Dîvân'ın edisyon kritiği yapılmıştır. Bu çalışmaya bazı konular dâhil edilip kaynaklara inilerek tezde Mısrî'nin hayatı irdelenmiştir (1952). Ali Yakıcı tarafından Dîvân'ın Berlin nüshası esas alınıp ilahiler halk edebiyatı unsurları zaviyesinden incelenmiştir (1985). Kenan Erdoğan, daha önceki çalışmalardan da istifade ile yedi ana grup olarak tasnif ettiği toplam 88 farklı nüshayı esas alarak tam teşekküllü ve tenkitli bir Dîvân metni hazırlamış (1993) ve bu doktora çalışmasını daha sonra yayımlamıştır (Erdoğan 2008). Dîvân, son zamanlarda Hasan Kavruk tarafından da neşredilmiştir (2011). Orhan Bağış, Erdoğan'dan iki sene sonra Dîvân'ın dinî ve tasavvufî veçhesini öne çıkarır mahiyette Dîvân'daki mefhumları metodolojik olarak tespit etmiştir (1995). Mustafa Aşkar, konusu itibariyle mühim bu çalışmadan sonra Mısrî'nin tasavvuf anlayışını ortaya koymuş ve Dîvân'ı başta olmak üzere eserleri hakkında geniş malumat vermiştir (1997). Doktora tezi olarak hazırlanan bu eser daha sonra basılmıştır (Aşkar 2011). Mısrî’nin şiirlerinin şerhi hususunda da müstakil bir çalışma kaleme alınmıştır. Mısrî’nin gazellerine yapılan şerhler üzerine Abdullah Çaylıoğlu tarafından yapılmış olan yüksek lisans çalışması (1994), daha sonra kitap olarak yayımlanmıştır (Çaylıoğlu 1999). Mustafa Tatcı ve İbrahim Özay, Muhammed Nûru'l-Arabî'nin (ö. 1305/1888) yapmış olduğu şerhi neşretmiştir (Nûru'l-Arabî 2014). Dîvân'ın son zamanlarda bir şerhi de Efdal Emre tarafından yapılmıştır (2015).

Şairin biyografisi için bk. "Niyâzî-i Mısrî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/niyazii-misri 

Eserden Örnekler


Her neye baksa gözün bil sırr-ı Sübhân andadur

Her ne işitse kulağın mağz-ı Kur'ân andadur


Her şeye mahlûk göziyle baksan ol mahlûk olur

Hak göziyle bak ki bî-şek nûr-ı Yezdân andadur


Kesret-i emvâca bakma cümle bir deryâ durur

Her ne mevci kim görürsün bahr-i ummân andadur


Vahdeti kesretde bulmak keseti vahdetde hem

Bir 'ilimdür ol ki kamu 'ilm ü 'irfân andadur


İbretile şeş cihetden görinen eşyâya bak

Cümle bir âyînedür kim vech-i Rahmân andadur


Söyleyen Ol söylenen Ol gören Ol görinen Ol

Her ne var a'lâ vü esfel bilki cânân andadur


Mazhar-ı tâmmı velî âdem yüzidür şübhesiz

Künh-i zâtı hem sıfâtı cümle yeksân andadur


Haşr u neşr ile sırât u dûzah u mâlik 'azâb

Hem dahi rıdvân ü cennet hûr u gılmân andadur


Görinen sanma Niyâzî'nün hemân sen mülküni

Gönli bir vîrânedür kim genc-i pinhân andadur      (Erdoğan 2008: 205)


Rumûz enbiyâyı vâkıf-ı esrâr olandan sor

Ene'l-Hak sırrını cândan geçüp ber-dâr olandan sor


Yüri var ehl-i tecrîdi alâyık ehline sorma

Anı cân u cihânı terk idüp deyyâr olandan sor


Gehî kahr u gehî lûtfun kemâlin bilmek istersen

Fenâ ender fenâda yok olup hem var olandan sor


Dilâ bu Mantıku't-Tayr'ı fesâhat ehli anlamaz

Bunı ancak yâ 'Attâr u yahud Tayyâr olandan sor


Anadan toğma gözsüzler kemâhî görmez eşyâyı

Niyâzî vech-i dildârı ulû'l-ebsâr olandan sor          (Erdoğan 2008: 234)


Derviş olan âşık gerek yolında hem sâdık gerek

Bağrı anun yanık gerek cân gözleri açık gerek


Alçakdan alçak yüriye toprak içinde çürüye

Aşk ateşinde eriye altun gibi sızmak gerek


Zikr-i Hak’a meşgûl ola yana yana tâ kül ola

İsterse kim makbûl ola tevhîde boyanmak gerek


İven kişi yol alamaz maksûdını tiz bulamaz

Yoğ olmayan var olamaz varını talatmak gerek


Dervîşlerin en alçağı buğday içinde burçağı

Bu Mısrî gibi balçığı her bir ayak basmak gerek    (Erdoğan 2008: 277)



Kaynakça


Akarca, Halit (1952). Niyazi-i Mısri, Hayatı, Divanının Tahlili ve Tenkidli Neşri. Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Aşkar, Mustafa (1997). Mehmed Niyazî-i Mısrî el-Malatî, Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Aşkar, Mustafa (2011). Niyazî-i Mısrî - Hayatı, Eserleri, Görüşleri. İstanbul: İnsan Yay.

Bağış, Orhan (1995). Niyazî-i Mısrî Divânında Din ve Tasavvuf. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Banarlı, Nihad Sâmi (1983). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Destanlar Devrinden Zamanımıza Kadar. C. II. İstanbul: Mili Eğitim Basımevi.

Ceylan, Ömür (2000). Tasavvufî Şiir Şerhleri. İstanbul: Kitabevi Yay.

Çaylıoğlu, Abdullah (1994). Niyazi-yi Mısri Hazretleri'nin Gazellerine Yapılan Şerhler. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Çaylıoğlu, Abdullah (1999). Niyâzî-i Mısrî Şerhleri. İstanbul: İnsan Yay.

Emre, M. Efdal (2015). Niyâzî-i Mısrî, Dîvânı ve Şerhi, Tanrı Erinin Sırları. İstanbul: Gelenek Yay.

Erdoğan, Kenan (1993). Niyazi-i Mısri Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkitli Metni. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Erdoğan, Kenan (2008). Niyâzî-i Mısrî Dîvânı. Ankara: Akçağ Yay.

Kavruk, Hasan (2009). “Hatıraları Işığında Niyâzî-i Mısrî”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Hüseyin Ayan Özel Sayısı 39: 395-409.

Kavruk, Hasan (2011). Malatyalı Niyazi-i Mısrî Hayatı-Sanatı-Eserleri ve Divan-ı İlahiyat Türkçe Şiirler-Sözlük. Malatya: Malatya Belediyesi Kültür Yay.

Nûru’l-Arabî, Seyyid Muhammed (2014). Niyâzî-i Mısrî Dîvânı Şerhi. Hzl. Mustafa Tatcı, İbrahim Özay. Ankara: H Yay.

Yakıcı, Ali (1985). Niyazi-i Mısri'nin Divan-ı İlahiyat'ı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Atıf Bilgileri


VANLI, Murat. "DÎVÂN-I İLÂHİYÂT (NİYÂZÎ-İ MISRÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/divan-i-ilahiyat-niyazi-i-misri. [Erişim Tarihi: 19 Eylül 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 MECMÛA-İ KELİMÂT-I KUDSİYYE (MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/ Mehmed Diğer Ömer Aksan
Görüntüle
2 MECMÛA-İ ŞEYH MISRÎ EFENDİ (NİYÂZÎ-İ MISRÎ) Niyâzî-İ Mısrî, Muhammed/Mehmed Akın ZENGİN
Görüntüle
3 RİSÂLE-İ ES’İLE VE ECVİBE-İ MUTASAVVIFÂNE (NİYÂZÎ-İ MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/ Mehmed Dr. Muhammed Ülgen
Görüntüle
4 TA‘BİRÂTÜ’L-VÂKI‘AT (MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/ Mehmed Doç. Dr. Mevlüt Gülmez
Görüntüle
5 RİSÂLE-İ HASANEYN (NİYÂZÎ-İ MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/Mehmed Akın ZENGİN
Görüntüle
6 RİSÂLE-İ VAHDET-İ VÜCÛD (MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/ Mehmed Dr. Muhammed Ülgen
Görüntüle
7 RİSÂLE-İ HIZRİYYE (MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/ Mehmed Dr. Muhammed Ülgen
Görüntüle
8 RİSÂLE-İ EŞRÂTU’S-S‘AT (NİYÂZÎ-İ MISRÎ) Niyâzî-İ Mısrî, Muhammed/Mehmed Öğretmen TALAT OLGUN
Görüntüle
9 RİSÂLE-İ ARŞİYYE (MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/ Mehmed Dr. Muhammed Ülgen
Görüntüle
10 RİSALE-İ TEVHÎD (NİYÂZÎ-İ MISRÎ) Niyâzî-İ Mısrî, Muhammed/ Mehmed Öğretmen TALAT OLGUN
Görüntüle
11 RİSÂLE Fİ-DEVERÂN-I SÛFİYYE (MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/ Mehmed Dr. Muhammed Ülgen
Görüntüle
12 ŞERH-İ ESMÂU’L-HÜSNÂ (MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/ Mehmed Diğer Ezrail Karakurt
Görüntüle
13 ŞERH-İ NUTK-I YÛNUS EMRE (NİYÂZÎ-İ MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/Mehmed Araş. Gör. Dr. MUHAMMET AKİF TİYEK
Görüntüle
14 TESBİ‘-İ KASÎDE-İ BÜR’DE (MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/ Mehmed Prof. Dr. Sadık Yazar
Görüntüle
15 ED-DEVRETÜ’L-ARŞİYYE (MISRÎ) Niyâzî-i Mısrî, Muhammed/ Mehmed Dr. Muhammed Ülgen
Görüntüle
16 DÎVÂN (ABDÎ, HİMMET-ZÂDE ŞEYH ABDULLÂH EFENDİ) Abdî, Himmet-zâde, Şeyh Abdullâh Efendi Dr. Öğr. Üyesi Bekir Belenkuyu
Görüntüle
17 GENCÎNE-İ İ'CÂZ (ABDÎ, HİMMET-ZÂDE) Abdî, Himmet-zâde Şeyh Abdullâh Efendi Araş. Gör. Emrah Baş
Görüntüle
18 DÎVÂN-I LUGAZ (ABDÎ, HİMMET-ZÂDE) Abdî, Himmet-zâde, Şeyh Abdullâh Efendi Dr. Öğr. Üyesi Oğuzhan UZUN
Görüntüle
19 DÎVÂN (BEHCETÎ HÜSEYİN EFENDİ) Behcetî Hüseyin Efendi ismail Aksoyak
Görüntüle
20 DÎVÂN (FASÎH, AHMED DEDE) Fasîh, Ahmed Dede Dr. Öğr. Üyesi GAMZE ÜNSAL TOPÇU
Görüntüle
21 FARSÇA DÎVÂNÇE (FASÎH, AHMED DEDE) Fasîh, Ahmed Fasîh Dede Dr. Öğr. Üyesi Fatih Odunkıran
Görüntüle
22 BEHİŞT-ÂBÂD (FASÎH, AHMED DEDE) Fasîh, Ahmed Dede Dr. Öğr. Üyesi Fatih Odunkıran
Görüntüle
23 HÜSREV Ü ŞÎRÎN (FASÎH, AHMED DEDE) Fasîh, Ahmed Dede Dr. Öğr. Üyesi GAMZE ÜNSAL TOPÇU
Görüntüle
24 MÜNŞE'AT (FASÎH, AHMED DEDE) Fasîh, Ahmed Dede Dr. Öğr. Üyesi GAMZE ÜNSAL TOPÇU
Görüntüle
25 DÎVÂN (FENÂYÎ, CENNET MEHMED EFENDİ) Fenâyî, Cennet Mehmed Efendi Prof. Dr. ABDULLAH AYDIN
Görüntüle