Dîvân-ı Hikmet, Türk edebiyatında tasavvufî hikmet söyleme geleneğinin öncüsü olan Ahmed Yesevî’ye ait şiirleri bir araya getiren külliyatın adı.

Dîvân-ı Hikmet, İslâm’ın kabulünden sonraki asırlarda oluşturulan Türk tasavvuf ve/veya tekke edebiyatının bilinen ilk örneğidir. Eserin son üç yüzyıla tarihlenen yazma nüshalarındaki hikmet sayısı değişmektedir. Bice tarafından yayımlanan son derleme 256 hikmet ve bir münacâttan oluşmaktadır (Ahmed Yesevî 2021).

Türkler arasındaki ilk tarikat oluşumunu gerçekleştiren Yesevî ve takipçisi olan Yesevîyye mürşidleri, müridlerin manevî eğitiminde hikmetleri etkili bir yöntem olarak kullanarak irşadda sözü öne çıkarmıştır (Bice 2016: 341). Ancak Dîvân-ı Hikmet’teki şiirlerin önemi, sözlerindeki derinlikten çok, Türk yurtlarında oluşturduğu etkiye dayanır. Ahmed Yesevî, bozkırlarda dağınık bir hâlde yaşayan Türk soylulara iman ve dinin esaslarını, Yesevîyye yolunun kurallarını öğretmek için yalın bir Türkçe ile söylediği şiirlerde çoğunlukla hece veznini kullanmıştır (Ahmed Yesevî 1983: 46). Dîvân-ı Hikmet’in dil ve şiiriyet özellikleri zamana karşı direnişinde etkili olmuştur. Ahmed Yesevî, hikmetlerinin kolay ezberlenebilecek şekilde vezinli, kafiyeli ve akıcı şekilde söylenebilmesi, kulakları ‘ozan saguları’na aşinâ olan bozkır insanlarının hikmetleri benimsemelerini kolaylaştırmıştır. Dîvân-ı Hikmet’te yer alan hikmetler, kadim zamanların ozan-kam-baksılarından hemen hiç farkları olmayan Yesevî-han dervişler tarafından, sohbet ve toplantılarda okunmuştur.

Yesevî’nin Türkçe şiir söylemeyi irşad yöntemi olarak benimsemesi, Türk dili tarihi açısından önemlidir. Yesevî’nin hikmetlerini seslendirdiği dönemde Türkistan’daki âlim ve mürşidler eserlerinde ilim dili olarak kabul edilen Arapça’yı kullanıyorlardı; edebî dil ise Farsça idi. Yesevî ve takipçisi dervişlerinin Türkçe hikmet geleneğini oluşturmasıyla Türkçe tasavvuf diline dönüşmüştür. Ahmed Yesevî’nin, izlediği yöntemi benimseyen -başta Yunus Emre olmak üzere- Anadolu’da yetişen sûfilerin eserlerinde Türk dili, tasavvuf dili düzeyine yükselmiştir (İsen 1996: 14). Yesevî’nin kendisi de dil konusundaki tercihinin öneminin farkındadır ve bunu bir hikmetinde şöyle ifade etmektedir: "Miskin, zayıf Hoca Ahmed yedi ceddine rahmet/ Farsça dilini bilerek güzel söylemekte Türkçe’yi.” (Ahmed Yesevî 2021:182).

Azerbaycan sahasında eser veren XV. asrın sûfi şairi Dede Ömer Ruşenî’nin (ö. 892/1487) şiirleriyle hikmetlerin benzer temalara sahip olduğu kaydedilmiştir (Gahramanov 1993: 129). Türkmen sahasının büyük şâiri Mahtumkulu (ö. 1197/1783’ten sonra) da Yesevî geleneğinin Türkmenler arasındaki temsilcisi olarak kabul edilmektedir (Geldiyev 1993: 141). Hojahanova’ya göre (2016: 1287) Yesevî hikmetlerindeki telmihlerin -hayatı, başından geçenler ve İslâm için yaptıkları- Mahtumkulu başta olmak üzere klasik şairlerce Türkmen edebiyatında da kullanılması Yesevî etkisini günümüze taşımıştır.

Dîvân-ı Hikmet iç içe geçmiş anlam çerçevelerinde konumlandırılmış olup en dış çerçevede İslâm, ikinci çerçevede ise sûfi düşünce yer alır. Yıldırım’a göre: “Dîvân-ı Hikmet’te, ahlâk merkezli bir din anlayışı hâkimdir. Hikmetlerin tamamı göz önüne alındığında üzerinde en çok durulan ana konuların dini ve tasavvufî unsurlarla birlikte toplumun ve dönemin ihtiyaç duyduğu hususlar olduğu ortaya çıkmaktadır.” (2016: 136). Dîvân-ı Hikmet temaları genellikle dinî emir ve yasaklar, dünya ve ahiret hayatı, kulun Tanrı ile ilişkileri ve Hakk’ın rızâsının nasıl kazanılacağı hakkındadır.

Hikmetlerde toplum içerisinde haram lokmanın yaygınlaşmasının tehlikesi özellikle vurgulanır (Ahmed Yesevî 2021:118). Ölüm, ölümden sonraki kabir hayatı, mahşer günü hikmetlerdeki diğer temalar arasındadır. Dîvân-ı Hikmet yazıldığı dönemin sosyal yapısına hatta bölgenin coğrafi özelliklerine ilişkin veriler de taşır. Yesevî hikmetlerinde, Türkistan bozkırlarının sert tabiatlı, heyecanlı insanlarının gönüllerini yumuşatacak; coğrafyanın aman vermez koşullarıyla kuşatılmış, sınırlı dünyalarının sonsuz bir manevî hayata açılmasını sağlayacak imgeler kullanılmıştır (Doğan 2016: 646).

Dîvân-ı Hikmet’in kavram haritasında en büyük alanı kaplayan, hikmetlerde en çok kullanılan kavramlar olan aşk-muhabbet, şevk, ilim, irfan, hikmet, gurbet, sohbet, zikir kavramlarına yüceltilerek yer verilmiştir. Bunun tersine hikmetlerde yine çok rastlanılan kavramlardan olan cehâlet, riyâ, yalan gibi özelliklerin olumsuz bir içerik yüklenerek işlendiği görülmüştür (Bice 2020: 176). Dîvân-ı Hikmet’te Ahmed Yesevî öncelikle kendi hayatından bazı safhaları otobiyografik şekilde anlatması yanında başta Hz. Rasûlullah Muhammed Mustafa (s.a.v.) olmak üzere, İslâm’ın önemli şahsiyetlerinden de söz etmiştir. Hikmetlerdeki kişi isimlerine yer verilme sıklığı şu şekildedir. İki yüz altmış kere Hz. Rasûlullah Muhammed Mustafa (s.a.v.), otuz yedi kere Arslan Baba, otuz üç kere Hz. Ali (k.v.) ve yirmi dokuz kere Hallâc-ı Mansûr adı geçer. Ünlü Türk hanı Abdülkerîm Satuk Buğra da Dîvân-ı Hikmet’te ismi anılan kişilerdendir.

Divân-ı Hikmet Metinleri: Yesevî dergâhlarında önceden ezberlenerek koro hâlinde seslendirilen hikmetler, Yesevî dervişlerinin hafızasına kaydedilip, uzak diyarlara kadar ulaştırılmıştır. Zamanla ezberdeki şiirlerin yazıya geçirilmesiyle oluşan risâlelerin Dîvân-ı Hikmet’in el yazması nüshalarını oluşturduğu tahmin edilmektedir. Bu ilk Dîvân-ı Hikmet nüshaları denebilecek eserlerin tarihlendirilmesi noktasında önemli bir kayıt, Mevlânâ Vahidî’nin XV. yüzyıla ait Mirâtü’s-sâlikîn adlı eserinde Yesevî hikmetlerinin övgü ile anılmasıdır (Hasan 2016: 664). Mısır’da bulunan bir Dîvân-ı Hikmet yazmasının istinsah tarihinin ise -eserin sonundaki bir kıtanın ebced hesabı ile- 1650 yılı olduğu kaydedilmiştir (Tulum 2017: 673). Meserret Diriöz’ün tesbitine göre (1993:94) Dîvân-ı Hikmet’in 1712 tarihli bir yazma nüshası da Macar Akademisi elyazmaları koleksiyonundadır. Bugün bilinen ve değişik dünya kütüphanelerinin envanterinde mevcut el yazması Dîvân-ı Hikmet nüshaları genellikle XIX. yüzyıl ürünüdür.

Özbekistan’daki yazma eser arşivleri bugün yeryüzündeki en kapsamlı Dîvân-ı Hikmet koleksiyonlarını içermektedir. Bu yazmaların tasnifini yapan Eş-Muhammedova, Taşkent'teki iki el yazması eserler arşivinde bulunan Yesevî hikmetleri içeren bütün eserlerin künyelerini yayımlamıştır. Sayıları yüzü geçen bu yazmalar arasında yer alan ve yüz hikmetten daha fazla içeriğe sahip yedi nüshadan en hacimlisinin iki yüz hikmet içerdiği kaydedilmiştir. Özbekistan’daki tasnif edilen nüshalardan en eski olanı yetmiş sekiz hikmet içeren H.1130 (M. 1718) tarihli nüshadır (Eş-Muhammed-ova, 2003:21, 50-51). Tataristan’ın başkenti Kazan’daki Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü arşivinde de henüz çalışılmamış on beşten fazla Ahmed Yesevî Hikmetleri koleksiyonu bulunduğu bildirilmiştir (Hakimcan 1993: 162). Nâdirhan Hasan tarafından incelenen İstanbul’da 1887 yılında istinsah edilen bir Dîvân-ı Hikmet nüshası içerdiği yüz altmış sekiz hikmet ile hikmet sayısının fazlalığı yönünden dikkate değer bir nüshadır (Hasan 2009: 79). Türk dünyasında matbu baskıların yaygınlaştığı XIX. yüzyıla sonlarına kadar sadece istinsah edilmek suretiyle sınırlı sayıda çoğaltılan Dîvân-ı Hikmet elyazmaları, hikmetlerin günümüze kadar ulaşmasını sağlamıştır. Doğu Türkistan’da komünist yönetiminin kültür devrimi kapsamında basımı kısıtlanan Dîvân-ı Hikmet’in el ile defterlere yazılarak çoğaltıldığı da bildirilmiştir (Heilili 2016: 871).

Basılı Divân-ı Hikmetler: Yaklaşık yedi yüzyıl süre ile hikmetler dar bir çevrede, dergâhlarda Yesevî dervişleri tarafından ezberlenerek okunsa da halkın büyük çoğunluğu hikmetlerden uzak kalmıştır. XIX. yüzyıl sonlarında, matbaa baskısı olarak kitap hâlinde çoğaltılan Dîvân-ı Hikmet, Yesevî düşüncesinin halk içerisinde yaygınlaşmasını sağlamıştır. 1878 yılından itibaren yapılan Dîvân-ı Hikmet baskıları sayesinde hikmetleri okuyanların sayısı çoğalmıştır. Dîvân-ı Hikmet, en önce Tataristan’ın Kazan şehrinde matbu olarak basılmıştır. 1878 tarihli bu ilk baskıyı, 1880’de Taşkent’te, 1881’de İstanbul’da yapılan baskılar izlemiştir. Sonraki kırk yıl içerisinde Taşkent, İstanbul, Kazan, Buhârâ ve Kagan’da çeşitli sayılarda hikmeti ihtiva eden baskılar yapılmıştır (Bice 2016: 344). Dîvân-ı Hikmet’in ilk baskıları daha az tirajla ve daha az hikmeti içerecek şekilde yapılırken yeni baskılarda yayımlanan hikmetlerin sayısı da baskı tirajları da artmıştır.

Türklük âleminin en kuzeyindeki Kıpçak bölgesinin merkezi olan Kazan’daki 1878 yılında bin iki yüz tirajla yapılan ilk baskı altmış beş hikmetten oluşan bir derlemedir. 1887 yılındaki ikinci baskının yetmiş bir, üçüncü baskının yüz otuz dört, 1896 yılındaki basımın yüz kırk yedi, 1904 yılı baskısının yüz kırk dokuz hikmetten oluştuğu bilinmektedir. 1905 yılı Kazan baskısında yüz elli dokuz hikmet içeren on bin nüsha halindeki Dîvân-ı Hikmet baskısının zamanına göre büyük bir tiraja ulaşması talebi yansıtması yönünden de dikkat çekicidir (Zakiev vd. 1993:421). 1887-1912 yıllarındaki değişik baskılarının üç bin altı yüz - on bin arasında değişen tirajlarla yapılması Dîvân-ı Hikmet’in halk tarafından benimsenmesi hakkında bir fikir vermektedir.

Özbekistan’dan Türkmenistan’a, Kazakistan’dan Kırgızistan’a bütün Türk Cumhuriyetleri’nde bağımsızlığı takip eden ilk yıllardan itibaren ortaya çıkan el yazmalarına dayanılarak yeni baskıları yapılmıştır. Özbekistan’da İbrahim Hakkul tarafından derlenen hikmetlerin 1991 yılında yapılan baskısının tirajı üç yüz bin adettir. Türkmenistan’da 1992 yılında Anna Övezov tarafından yayına hazırlanıp elli bin nüsha olarak çoğaltılan hikmetler, Kazakistan’da da bağımsızlık sonrasında yapılan birkaç baskı ile on binlerce tiraja ulaşmıştır. Kırgızistan’da Egemberdi Ermatov tarafından hazırlanan “Hikmetler Kitabı” ise 2010 yılında yayınlanmıştır. Hâlen Çin egemenliği altında bulunan Doğu Türkistan’da da hikmetlerin yeniden basılarak halkın irfanına hizmet eder hâle getirildiği bildirilmiştir. Uygur Türkçesi ile basılan Bulak dergisinin 1985 yılında yayınlanan 14. ve 16. sayılarında Dîvân-ı Hikmet’in tamamı Nicat Muhlis tarafından hazırlanarak yayımlanmıştır (Bilge 2010: 125).

Divân-Hikmet'in Türkiye Türkçesi Aktarımları: Osmanlı dönemi kapanırken, yirminci yüzyıl başında Yesevî hikmetlerinin rahatça anlaşılabilmesi için İstanbul Türkçesi’ne aktarılması düşünülmüştür. Hasan Şükrü Efendi tarafından İstanbul Türkçesi’ne aktarılan hikmetler, 1909 yılında İstanbul’daki Hürriyet Matbaası’nda matbu olarak çoğaltılmıştır. Bilim dünyasına Ahmet Turan Arslan tarafından sunulan bu bilgi, Yesevî’nin Osmanlı coğrafyasında tanınmadığı iddialarını geçersiz hâle getirmiştir (Arslan 2010: 54). Yahya Kemâl’in işareti ile AhmedYesevî üzerinde çalışmaya başlayan M. Fuad Köprülü’nün eseri Yesevîlik araştırmalarında bir dönüm noktası olmuştur (Banarlı 1960: 49). Köprülü’nün 1918 yılında yayımladığı Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar kitabı, Ahmed Yesevî ve Dîvân-ı Hikmet’in ülkemizin ilim çevrelerinde tanınmasını sağlamıştır. 1924 yılında yayımlanan Mahfil dergisinde Türkistanlı Rıfat Efendi adlı müellifin yazdığı seri yazılarda Türkistan’ı tanıtan nüfus, coğrafya, tarih hakkında genel bilgiler verilirken bölgede yaşamış olan Ahmed Yesevî, Sûfi Allahyâr gibi Türkistan evliyâsından da söz edilmiştir (Mazak 2019:194).

T.C. Kültür Bakanlığı tarafından 1980 yılında “Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler” (Yesevî 1983) adıyla ve Kemal Eraslan tarafından yayına hazırlanan eser, yetmiş hikmeti içermekteydi. 2019 yılında Dîvân-ı Hikmet’in Mısır nüshası esas alınarak yapılan yayında (Yesevî 2019) ise kırk iki hikmet yer almaktadır. Türkiye Diyanet Vakfı’nın ilk kez 1993 yılında yüz kırk dört hikmetlik bir içerik ile bastığı Dîvân-ı Hikmet nüshasının bugüne kadar on baskıya ulaşması Ahmed Yesevî’nin ülkemizdeki tanınırlığını kısmen de olsa arttırmıştır. Bu yayın, 2021 yılında yeni bulunan hikmetlerin de eklenmesi ile iki yüz elli altı hikmet ve bir münâcaat ile zengin bir içeriğe kavuşmuştur; eser bu yönüyle bugüne kadar bir arada basılmış en kapsamlı hikmet külliyatıdır (Ahmed Yesevî 2021: 59-517).