Fuzûlî’nin Türkçe şiirlerini topladığı eser. Son yıllarda Türkçe Divan üzerinde yapılan bir doktora çalışmasına göre divanın yurt içi ve yurt dışındaki kütüphane ve özel koleksiyonlarda olmak üzere 200’den fazla yazması mevcuttur. Bu yazmalar içerisinde müellif hattı bulunmamaktadır. Mürettep divan, mensur bir dibace ile 45 kaside, 294 gazel, 2 terci-i bend, 2 müseddes, 2 tahmis, 3 muhammes, 3 murabba, 42 mukataat, 76 rubaiden oluşmaktadır (Kılınç 2017: 41). Eserin yazma nüshalarında ve divana dair yapılan neşirlerde şiir sayıları değişmektedir. Fuzûlî, eserin dibacesinde bir gazel divanı toplamak amacı ile yola çıktığını açıkça belirtmiştir. Türkçe Divan’ın birçok nüshasında kasidelerin bulunmaması ve divanın dibacesinin bir gazel dibacesi özelliği taşımasından dolayı bazı araştırmacılar eserin gazel divanı olduğunu iddia etmişlerdir. Ancak, elde bulunan örneklerden hareketle klasik Türk şiirindeki divan tertiplerinde gazeller ayrı, kasideler ayrı olacak şekilde bir divan tertibi usulünün görülmediği söylenebilir. Divanın Saint-Petersburg nüshasında sadece Arapça, Farsça ve Türkçe kasidelerin bulunması, bir külliyat niteliğindeki bu nüshayı sipariş eden kişinin talebinden kaynaklanmış olmalıdır (Kılınç 2017: 41). Nüshaların bir kısmı divan soylu kaynaklardan bir kısmı ise külliyat soylu nüshalardan kopyalanmıştır (Kılınç 2017: 1166). 

Âlim bir şair olan Fuzûlî, yer yer manzum parçalar da bulunan Türkçe Dîvânı’nın mensur Dibace’sinde şiir hakkında görüşlerini dile getirmiş, ilimsiz şiir olmayacağını belirtmiştir. Dibace’nin tevhit ve naat özelliği gösteren giriş kısmından sonra Fuzûlî’nin hayatına dair bilgiler yer alır. Şair küçük yaştan itibaren şiir yazmaya başladığını, bütün ömründe Irak-ı Arap’tan dışarı çıkmadığını, mevki ve makamına bakılarak şiirlerinin hor görülmemesi gerektiğini, gerçekte Kerbelâ’nın şerefli toprağında yetiştikleri için derecelerinin üstün olduğunu belirtir. Fuzûlî, dibacede Dîvân’ı oluşturmak için şiirlerini daha önce verdiği kişilerden geri aldığını söylemektedir. Bu da şairin divana girmeyen ve farklı şahıslarda kalan gazellerinin bulunma ihtimalini gündeme getirmektedir. Bu gazellerin daha sonra mecmualarda veya farklı divan nüshalarında yer alıp almadığı tespit edilememiştir (Kılınç 2017: 1166).

Dîvân'ın kasideler bölümü, Fuzûlî’nin bilgisini ve şiirdeki ustalığını göstermek istediği bir tevhit ile başlar. Tevhitten sonra yer alan meşhur dokuz na’tı içinde en sevileni ve tanınanı su redifli kasidesidir. Kasidelerinden çok gazelleriyle şöhret kazanan Fuzûlî, gazellerinde lirizmin, tasavvufî aşk ve heyecanın âdeta doruğuna ulaşmıştır. Dîvân'daki kıt’a ve rubailer de onun büyük bir şair olduğunu gösterecek değerdedir. Tasavvufun bu dünya ile öteki dünya arasında koşutluk oluşturan mecaz ve sembollerini ustalıkla kullanan Fuzûlî’nin şiirleri çok katmanlı bir yapı arz etmektedir. Okurlar üzerinde çok kolay söylenmiş izlenimi uyandırmasına karşın onun bazı şiirlerini, belki muamma söylemekteki yeteneğinin de etkisiyle ustaca kurduğu görülür (Dilçin 2010). Aşkı ve ıstırabı en iyi şekilde tasvir eden, okuyanı derinden etkileyen Fuzûlî, dert ve ıstıraptan zaman zaman şikâyet etse de onlardan kurtulmak için çaba harcamaz. Âşığın derdi, aşk derdi olduğundan bu dertten kurtulmak aşktan vazgeçmek anlamına gelmektedir. En büyük acıların en sevgili kullara verildiği inancı işlenir. Acının kulu sınama, ruhu arındırma, kişiyi olgunlaştırma, nefsi terbiye etme, sabredeni yüceltme gibi bir takım işlevleri vardır (Kılınç 2017: 1166-1167). Bağdat, Basra, Budin, Diyarbakır, Edirne, Isfahan, İstanbul, Kerbelâ, Kerkük, Meraga, Necef, Tebriz ve Yenipazar’da Fuzûlî’nin eserlerinin istinsah edilmesi şairin çok geniş bir coğrafyayı etkilediğini göstermesi açısından önemlidir (Cunbur 1958). Kokan Hanı, Ömer Han, Gâzi, Ma’deli Han, Cânî, Hâzık, Âgâhî, Mirî, Hamza gibi birçok Özbek şairi Fuzûlî’nin şiirlerine ya nazireler yazmışlar ya da gazellerini tahmis etmişlerdir. Harezmli şair Munis de Fuzûlî’ye nazire yazanlardandır (Celil 1996: 50-51).

Cumhuriyet döneminde de yazılan nazireler mevcuttur: Âlî ve Şeydâ Divanları Fuzûlî’nin Dîvân'ına naziredir. Fuzûlî’nin şiirlerinde ahenk unsurlarını ustalıkla kullanması özellikle gazel ve murabbalarının bestelenmeye müsait olmasını sağlamıştır. Fuzûlî’nin yüze yakın şiiri kırk farklı bestekâr tarafından bestelenmiştir. Azerbaycan’da “Beni candan usandırdı cefadan yar usanmaz mı ” mısraı ile başlayan ünlü gazeli Jahangir Jahangirov tarafından “Fuzûlî Kantarası” adıyla yorumlanmıştır. Fuzûlî’nin şiirleri sadece yazılı edebiyatta ve dünyaca meşhur bir kültür başkenti olan İstanbul’da şöhret kazanmamış, halk arasında da ezberlenmiş, okunmuştur. Günümüzde hâlâ Doğu ve Güneydoğu Anadolu illerimizde Selçuklu ve Osmanlı Devletlerinin önemli kültür merkezleri olan şehirlerimizde mahallî icralarda Fuzûlî’nin gazelleri okunmaktadır. Fuzûlî Mevlânâ, Sadî, Hüsrev, Câmî, Hakanî, Nizâmî, Hâtifî, Hüseyin Vâiz, Hâfız, Nesîmî, Ali Şir Nevâî, Kadı Burhaneddîn, Emîrî, Lütfi, Şeyhî, Habibî, Hecatî Beg, Ahmed Paşa, Hayâlî, Muhibbî’den etkilenmiş, bu şairlerin şiirlerine nazireler yazmıştır. Fuzûlî, hem dil özellikleri hem de devraldığı birikimi olağanüstü yeteneği sayesinde dönüştürmesi bakımından Anadolu ve Çağatay sahası arasında adeta bir köprü konumundadır (İsen 1996: 43-47). Bütün bu özellikleri sayesinde de Türkçenin en çok okunan ve sevilen isimlerinden biri olmuştur.

Fuzulî Dîvânı, Hive, Tebriz, Bulak, Taşkent, Kahire ve İstanbul başta olmak üzere pek çok kültür merkezinde Arap harfleriyle basılmıştır. Bu baskılardan bir kısmı Külliyat-ı Dîvân-ı Fuzûlî şeklindedir. Külliyat içinde başta Leylâ vü Mecnûn olmak üzere diğer eserlerine de yer verilmiştir (İpekten 1996). Gerek Türkiye’de gerekse yurt dışında Türkçe Dîvân üzerine çok sayıda akademik nitelikte çalışma mevcuttur. Türkiye’de yapılan neşirler içinde ön plana çıkan çalışmalar yayım yıllarına göre şöyle sıralanabilir: Abdulbaki Gölpınarlı (1948), Ali Nihat Tarlan (1950), Komisyon [Kenan Akyüz, Süheyl Beken, Sedit Yüksel, Müjgan Cunbur] (1958), bu üç çalışmayı karşılaştırarak Fuzûlî’nin üslup ve dil özelliklerinden hareketle doğru varyantları tespit etmeye çalışan Cem Dilçin (2001), İsmail Parlatır (2012). Gölpınarlı ve Tarlan neşirlerinde kasideler yer almamaktadır. Dîvân hakkında dikkate değer akademik çalışma da bir doktora tezidir. Söz konusu ettiğimiz çalışmalar farklı yüzyıllardan nüshaların değerlendirilmesi ile oluşturulmuştur. Abdülhakim Kılınç doktora tezinde 16. yüzyıl yazmalarından bir nüsha grubu oluşturup belirlenen nüshalardan on beş tanesi üzerinde çalışmıştır. Bu on beş nüshaya Gölpınarlı, Tarlan, Komisyon ve Dilçin tarafından yapılan neşirler de dâhil edilmiş, tezle diğer çalışmalar arasındaki farklar aparatta belirtilmiştir. Gerekli görülen yerlerde varyantın tercihi ile ilgili açıklamalar yapıldıktan sonra divandaki şiirler konuları açısından ayrıntılı olarak incelenmiştir (Kılınç 2017: V).

Şairin biyografisi için bk. "Fuzûlî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fuzuli-mdbir