“Esrâr” mahlasını kullanmakla birlikte “Esrâr Dede” lakabıyla meşhur olan şairin şiirlerini ihtiva eden eseri.  Mevleviliğe intisabından ölümüne kadar geçen üç yıl gibi kısa bir süreye birçok eser sığdırmayı başaran, Arapça ve Farsçanın yanında Rum, İtalyan ve Latin dillerine de vâkıf olmasıyla dikkati çeken Esrâr, daha çok Mevlevi şairler hakkındaki tezkiresiyle tanınmakla birlikte, onun sanat hayatı bakımından en önemli eseri Dîvân’ıdır.  

Nüshalar arasında farklılıklar göstermekle birlikte Dîvân’ının yayımlanan tenkitli metninde (Horata 1998), 14 kaside, 23 musammat, 264 gazel, 25 kıta, 148 rubai, 5 beyit ve mesnevi şeklinde yazılan 4 manzume vardır. Yaklaşık 4000 beyit civarındaki Dîvân’da, tevhit, münacat gibi türlerle bazı harflerde söylenmiş gazeller yoktur. Esrâr Dede’nin şairliğinin odak noktasını gazelleri teşkil eder. Kasideler Dîvân’ında fazla bir yer tutmaz. Bunların hepsi de din ve Mevlevilik çerçevesinde yazılmıştır. O, devrinin ne padişahına ne de bir devlet büyüğüne kaside sunmuştur. Esrâr, kasidelerinde Nâbî (ö. 1124/1712) yolunu takip etmiştir. Bu sebeple onlarda hayalden ziyade fikir ön plandadır. O her şeyden önce bir gazel şairidir. Gazellerinin çoğu âşıkanedir. Bunu tasavvufi gazeller takip eder. Şiirlerinde, Hristiyanlıkla ilgili telmihlerin fazlalığı da dikkati çeker. Rindane olan ve tabiat tasvirlerini içeren gazellerinin sayısı ise fazla bir yer tutmaz. Gazelleri arasında hicran ve hasretin verdiği acıların anlatıldığı şiirler onun en başarılı olduğu kısımlardır. Dîvân’da, gazellerden sonraki en güzel şiirler musammatlardır. Bunlarda Esrâr’ın sanat kudretini gösteren lirik, güzel söyleyişlere rastlanmaktadır. Musammatların da çoğu âşıkanedir. Şairin tarihleri de Mevlevi muhitinden kimseler için yazılmıştır. Bunlar arasında Manastırlı Hâfız Dede için yazılan tarih oldukça başarılıdır. İçlerinde yer yer güçlü söyleyişlerin bulunduğu 148 rubai, Esrâr’ı divan edebiyatında çok rubai söyleyen şairler arasına dâhil etmiştir.

Esrâr Dede’nin söz dağarcığı, içe dönük bir şair olması sebebiyle, aşk, tasavvuf hususiyle Mevlevilik etrafında toplanmaktadır. Bunlar arasında da acı, dert, yalnızlık vb. temler etrafında dönen kelimeler çoğunluktadır. Şiirlerinde Türkçe hatta arkaik kelimeler de önemli bir yer tutar. Kasidelerinde ise kuru, didaktik tarafı ağır basan bir üslup hâkimdir. Yer yer bazı şiirlerinde Hint üslubunun da izleri görülür. Buna karşılık o tasannua kapılmamış, duygularını külfetsiz, tabii bir üslupla ifade etmeye çalışmıştır. Esrâr, Galata Mevlevihanesi’nden şeyhi Gâlib Dede’yi (ö. 1213/1799) örnek almıştır. Bunun yanında, Gavsî (ö. ?), Danişî Ali (ö. 1095/1683), Enîs (ö. 1147/1734), Fasîh (ö. 1111/1699), Arzî (ö. 1074/1664), Hulûs (ö.1220/1805-06), Neyyir (ö. 1215/1800-01) ve Muhlis (ö.1124/1712-13) gibi Mevlevi şairlere nazireler yazmış, şiirlerini tahmis etmiştir. Gâlib’in kendisi hakkında yazdığı ve türünün en güzel örnekleri arasında mersiye ise, onu unutulmaktan kurtarmış ve Mevlevi muhitlerinde şiirleriyle, hatıralarıyla yaşayan bir şair yapmıştır. Dîvân’ın yedi yazma (bk. Horata 2019) ve bir matbu nüshası vardır  (1257/1841). Esrâr Dede Dîvânı’nın dört nüsha üzerinden tenkitli metni yayımlanmıştır (Horata 1998, 2019). Ayrıca eser üzerinde bir doktora tezi hazırlanmıştır (Kasır 1996).

Şairin biyografisi için bk. “Esrâr Dede, Mehmed”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/esrar-dede-mehmed