Emîr mahlasını kullanan Hokand hanı ve aynı zamanda şair olan Ömer Han’ın şiirlerini ihtiva eden eseri. Han soyundan gelen, ilk eğitimine Hokand sarayında başlayan, akabinde Hokand medresesine devam eden, devrine göre dinî ve tasavvufi konular başta olmak üzere iyi bir eğitim alıp Türkçe yanında Arapça ve Farsçayı da incelikleriyle öğrenen Ömer Han’ın edebiyat hayatı açısından en önemli ve tek eseri giriş kısmında kendi otobiyografisinin de bulunduğu bu Divan’ıdır. Ömer Han, 1809-1822 yılları arasında Hokand tahtında hüküm sürmüştür. Edebiyatı, sanatı ve sanatçıları seven bir şahsiyettir. Şairleri, sanatçıları himaye etmiş ve onları sarayında etrafına toplamayı başarmıştır. Devrinde gerileme dönemine girmiş bulunan klasik Çağatay edebiyatı önemli bir ivme kazanarak en parlak ve en canlı evresini yaşamıştır. Hatta devrinin sanatçılarının pek çoğu, onun zamanını Hüseyin Baykara zamanıyla kıyaslamışlardır. Şair ruhlu bir aileye sahiptir. Kendisi gibi karısı Nadire ve oğlu Muhammed Ali de edebiyatla ilgilenen ve şiirler yazan kimselerdir. Bilhassa karısı, devrinin Çağatay Türkçesi ve Farsça ile şiirler yazan seçkin kadın şairleri arasında yer alır (Eckmann 1963: 130-131-132).

Divan’ının İstanbul, Taşkent ve Duşanbe’de farklı nüshaları mevcuttur (Eckman 1963: 131; Tanç 1994: II-III-IV; Şen 2021: 127). Kendisinden sonra oğlu Muhammed Ali pek çok eseri kopya ettirerek İstanbul’a göndermiştir. Çağatayca ve Farsça şiirlerden oluşan Divan’ı da bu yolla İstanbul’a gelmiş ve İstanbul Üniversitesi Türkçe Yazmalar Bölümünde yerini almıştır (Eckmann 1963: 130-131). Buradaki nüshalar (1232/1816-17) üzerine Mustafa Tanç tarafından yapılan tenkitli metin, onun Farsça dışındaki Çağatayca şiirlerini içine alır (1994: 1-295). Bu çalışmada 2 kaside, 1 terci-bend, 3 müseddes, 307 gazel, 24 rubai, 41 muhammes bulunmaktadır. Şiirlerinde Emîr mahlasını kullanmasından dolayı kimi araştırıcılarca 15. yüzyılın ilk yarısında yaşayan Çağatay şairi Yusuf Emîrî ile karıştırılmıştır. Bu yanılgıya ilk düşen A. N. Samoyloviç olmuş; onun bu hatası tüm Türk ve Özbek edebiyat tarihçilerini etkilemiştir. Sonunda İ. H. Ertaylan, 1959 yılında Münih’te toplanan şarkiyatçılar kongresinde okuduğu bildirisiyle bu yanılgıyı bilim dünyasının dikkatlerine sunmuştur (Eckmann 1963: 130-131). Ömer Han’ın şairliğinin esasını gazelleri oluşturur. Kasideler Divan’ında fazla yer tutmaz. O, daha ziyade bir gazel şairidir. Gazellerinin konusu aşk, muhabbet, ayrılık, zamandan ve devirden şikâyet, bazen de şaraptır. Bunun yanında, gazellerinde dinî konular da önemli bir yer tutar. Hz. Peygamber sevgisi, onun sünnet yolunun ve aşkının arzusuyla yanıp tutuşan bir ten öne çıkan hususlardır. Divan’da, gazellerden sonraki en güzel şiirler muhammeslerdir. Bunlarda, Nevâyî yolunu takip etmiş; onun tarzında coşkulu, güzel ve başarılı söyleyişler ortaya koymuştur. Zaman zaman güçlü ifadelerin yer aldığı 24 rubai ise son devir Çağatay Türkçesi içerisinde Ömer Han’ı coşkulu ve sade bir dille rubai söyleyen şairler arasına katmıştır.

Ömer Han’ın kelime hazinesini aşk, muhabbet, ayrılık, sevgilinin vefasızlığı, devirden şikâyet gibi konular oluşturur. Bunlar arasında da aşk, muhabbet, sevgilinin vefasızlığı vb. temalar etrafında dönüp dolaşan kelimeler yoğunluktadır. Bir gazelinde, Türk tarihinden Abdulkerim Satuk Buğra Han’dan söz etmesi dikkati çeker (Tanç 1994: 50). Şiirlerinde Oğuz Türkçesine dair dilbilgisi unsurları da yer yer kendini gösterir. Klasik Çağatay şairlerinden Nevayî ve Lutfî’yi örnek almış; bilhassa Nevayî’ye büyük hayranlık ve bağlılık duymuş; onun şiirlerine nazireler yazmıştır. Bunun yanında, Osmanlı sahasından Fuzûlî ve Nâbî gibi büyük üstatları takip ederek onların kimi şiirlerini tahmis etmiştir. Sarayında yetmişten fazla şairi barındıran Ömer Han’ın ahenkli şiirleri kendi devrinde hazırlanmış olan antoloji kitaplarına da girmiştir (Eckmann 1963: 131). Divan’ın on bir yazma (bk. Tanç 1994: II-III-IV; Eckmann 1963: 131; Şen 2021: 127) ve on matbu nüshası vardır (Eckman 1963: 131; Şen 2021: 127). Ömer Han Divanı’nın henüz on bir nüsha üzerinden tenkitli metni yayımlanmamıştır (Tanç 1994: 1-295). Eser üzerinde İstanbul’daki nüshalara dayanarak sadece bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (Tanç 1994).

Şairin biyografisi için bk. “Emîrî, Ömer Han”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/emiri-omer-han