19. yüzyıl Azerbaycan sahası şairlerinden Tebrizli Muhammed Emîn Dilsûz’un (ö.1834) bilinen tek eseri. Divan’da toplam 237 şiir vardır. Bunlardan 23 adet Farsça şiirde 11; 208 Türkçe şiirde 25 farklı aruz kalıbı kullanılmış, 6 şiirin vezni ise tespit edilememiştir. Divan yaklaşık 6500 mısradan oluşmaktadır.

Dilsûz Divanı, Hz. Ali için yazılmış Farsça bir muhammes ile başlar. Hz. Muhammed ve Hz. Ali için yazdığı Türkçe kasidelerle devam eder ki bu kasideler eserin en güzel manzumelerindendir. Daha sonra Kerbelâ vak’ası ve Hz. Hüseyin için yazılmış nevha ve sînezenler gelir. Ardından Türkçe gazeller, muhammesler, sâkînâme, medihnâme ve rubâ’îler yer alır. Şiirler içerik olarak mersiye ve hiciv ağırlıklıdır. Kerbelâ olayına karşı Hazret-i Hüseyin’in acısını hissetmek ve insanlığa hissettirmek için Şia mezhebinde yaygın olan insanın kendi göğsüne vurmasını ifade eden “sinezen” kelimesini şair, eserinde birçok yerde şiir başlığı olarak kullanmıştır. Bu isimlendirme o şiirin konusunu yansıttığından bir nazım türü olarak görülebilir. Özel ve acı bir hatırayı anlatma amaçlı yazılmış olan mersiye tarzı şiirler bu eserde sinezen başlığı altında toplanmıştır.

Divan'ın önemli özelliklerinden birisi elifname niteliğinde Hz. Ali için yazılmış bir muhammesle başlamasıdır. Bu muhammes Farsça olarak yazılmış ve Arap alfabesinin harf sıralamasına göre her bir bend, bir harf ile tertip edilmiştir. Şiir, alfabenin 29 harfi adediyle 29 bentten oluşmaktadır. Ayrıca her bendin her dizesi o bendin karakteristik harfiyle başlayıp bitmektedir. Şair, ustalığını ve Hz. Ali’ye karşı olan sevgisini göstermek istercesine Divan’ın başında ilk şiir olarak bu elifnameye yer vermiştir. Bu ve başka yönleriyle eser, Osmanlı sahası divan tertibinden hem şekil hem de içerik bakımından biraz farklıdır. 

Şairin Divan’da aruz kullanma konusunda teknik eksikliklerinin olduğu söylenebilir. Çünkü birçok mısrada vezin aksamaktadır. Bazı şiirlerde de aruz veznini ortaya koymak mümkün olmamaktadır. Şairin şiirde sanattan çok içeriğe, mesaja ve propagandaya önem vermesi, şiiri teknik ve estetik bakımdan zayıflatmıştır.  

Bu eser İran Milli Kütüphanesi El Yazmalar bölümünde Divan-ı Dilsûz-ı Türkî adıyla kayıtlıdır. Yazmanın müellif hattı olup olmadığı yönünde eserde net bir bilgi olmamakla birlikte, eserin bir yerinde resim yazılarının altında müelliften “rahmetullahi’aleyh” (Allah ona rahmet eylesin) şeklinde müelliften bahsedilmesi, bu nüshanın şairin vefatından sonra yazıldığı kanısını güçlendirmektedir ama hangi tarihte eserin yazıya geçirildiği belli değildir. Divan’ın başka elyazma nüshası tespit edilememiştir. Ancak Divan, daha sonra Tebriz’de birçok kez basılmıştır. Toplam 65 varaklı Divan’ın ilk 7 varağı sadece Farsçadır, diğer taraflar Türkçedir. Türkçe olan kısımlarda da ara ara Farsça şiirler veya beyitler bulunur. Divan'ın kapağından sonra zahriye yaprağı ve en sondaki 5 varak tamamen boştur. Temmet kısmının bulunduğu varakta ve daha önceki birkaç varakta yapraklardaki yırtıklardan dolayı metin zayi olmuştur. Her bir sayfada satır sayısı 33’tür. Sayfaların etrafında cetvel/filigran yoktur. Metin ta’lik yazısı ile yazılmıştır.

Bu yazma eserin bir farklı yanı da içinde bulunan resimlerdir. Divan’da dağınık olarak toplam on bir adet resim mevcuttur. Resimler, kara kalemle çizilmiş olup Osmanlı minyatüründen farklıdır ve genellikle Şia inanışları çerçevesinde Hazret-i Ali’nin, ehl-i beyt imamlarının ve müellif Dilsûz’un tasvirlerini yansıtır. Resimlerde Hazret-i Ali’nin yüzü açıkça çizilmemiş hatta kırmızı renge boyanmış bir örtüyle örtülmüştür. Divan’daki resimler, işlenen konuları görselleştirmiş ve böylece ilgili şiirlerin muhtevasını daha belirgin hâle getirmiştir. Resimleri kimin çizdiği bilinmemekle birlikte, eseri yazan müstensihin resimleri çizen kişi olma olasılığı yüksektir. Resimlerin divan istinsahı ile birlikte yapıldığı düşünülmektedir. Çünkü anlatılan konuyla ilintili çizimlerdir. Mevcut on bir resmin ikisinde ise eserin müellifi Muhammed Emin Dilsûz tasvir edilmiş ve kendisinden üçüncü tekil şahıs olarak bahsedilmiştir. Dilsûz’ın talebelerinden ve üstadına bağlılığı ile bilinen hattat Mirza Mazhar Hamadanî’nin hem eserin müstensihi hem de resimlerin çizeri olma ihtimali yüksektir ama bu yönde elde net bir bilgi yoktur.

Divan üzerine bir yüksek lisans tezi (Saeedi 2019), bir de makale çalışması yapılmıştır (Poyraz ve Saeedi 2021).

Şairin biyografisi için bk. “Dilsûz, Muhammed Emîn”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/dilsuz-mehemmed-emin