Giritli Azîz Ali Efendi’nin şiirlerinin yer aldığı eseri. Dîvân’da; 9 kaside, 4’ü Farsça 39 tarih manzumesi (30’u kıt’a, 7’si kaside ve 2’si müfred şeklindedir.), 1 muaşşer, 1 müseddes, 1 tahmis, dokuzu Farsça 53 gazel, “Sâlih-nâme” başlıklı bir mesnevi ve 3 kıt’a (Biri Farsça olup Es’ad Efendizâde Şerîf Efendi övgüsündedir.) yer almaktadır (Güler 1996).

Birinci kaside, Koca Râgıb Paşa için yazılmış bir temmuziyedir. İkinci kaside, III. Mustafa için kaleme alınmış olup “Gülşen-i Sıhhat” başlığı taşımaktadır. Üçüncü kaside, I. Abdülhamîd övgüsünde bir ıydiyedir. Dördüncü kaside, Şeyhülislâm Esad Efendi’nin oğluna yazılmıştır. Beşinci kaside, I. Abdülhamîd için yazılmış bir bahariyedir. Altıncı kaside, Sadrazam Silahdar Muhammed Paşa için yazılmış bir bahariyedir. Yedinci kaside, Şeyhülislâm Şerif Mehmed Efendi için kaleme alınmıştır. Sekizinci kaside, Sadr-ı Rum İshâk Efendi’ye yazılmıştır. Son kaside ise I. Abdülhamîd’e yazılmış bir niyaz-nâmedir. Son kaside hariç diğerleri klasik kaside düzeninde yazılmıştır.

Tarihler bölümünde 39 manzume bulunmaktadır. Bunlar; bazı cüluslar (III. Osmân ve I. Abdülhamîd), III. Mustafâ’nın bastırdığı yeni sikke ile çesme, dergâh, kütüphane, yazlık köşk vs. hakkındadır. Azîz; III. Mustafa'nın oğulları Sultan Selîm, Sultan Mehmed ve kızları, Şah Sultan, Mihrimâh Sultan ile Beyhan Sultan; I. Abdülhamîd'in kızı Hatice Sultan ve oğulları Mehmed, Ahmed ve Süleymân için de birer tarih yazmıştır. Şair, bu tarihlerden başka, I. Abdülhamîd’in kızı Esma Sultan ile Silahdar Ağa’nın kızı Ayşe Hanım’ın doğumuna ve Şehzade Sultan Mehmed’in sünnetine tarih düşürmüştür. Ayrıca Silahdar Seyyid Mehmed Ağa’nın oğlu Mehmed için de bir tarih manzumesi yazmıştır. Azîz Efendi’nin, doğumlardan sonra en fazla tarih manzumesi kaleme aldığı konu bazı atamalardır (Ali Paşa’nın, Râgıb Paşa’nın, Demi Mehmed Paşa’nın, İzzet Mehmed Paşa’nın sadarete getirilişleri; Mehmed Sâlih Efendi’nin, Veliyüddin Efendi’nin, Seyyid İbrahim Efendi’nin şeyhülislâm oluşları; Şâdân Numân Efendi’nin İstanbul kadılığına atanması). Azîz Efendi’nin tarih manzumelerinin dili genel olarak sadedir. Ancak, şeyhülislamlar ve şehzadeler için yazılanların dili biraz külfetlidir.

Eserdeki tek muaşşer tasavvufi konulu bir manzumedir. Şair, bu manzumenin ilk bölümde İstanbul’un semtlerinden Kandilli ve Bebek’ten bahsetmiş, sevgilinin merhametsizliğinden yakınmıştır. Eserdeki tahmis Reşîd’in gazeline yapılmıştır. Dîvân’daki tek mesnevi 80 beyit olup “Sâlih-name” başlığını taşımaktadır. Bu manzume hiciv türünde olup sosyal hayattaki bazı aksaklıları alaya almaktadır.

Eserde, 53 gazel yer almaktadır. Bunlar genel olarak 7-9 beyit arasında yazılmıştır. Dördü müzeyyeldir. Gazellerin çoğu aşk, kadın, güzellik, özlem, şarap ve kıskançlık gibi klasik konular üzerine yazılmıştır. Az da olsa tasavvufi konulu olanları da vardır. Bazı gazellerinde Mevlânâ övgüsüne de yer verilmiştir. Azîz’in şiirlerinde yer yer Fuzûlî, Nef’î ve Nedîm etkisi görülmektedir. Gazellerinin dili sade olup bu manzumelerde deyimlere çokça yer vermiştir.

Dîvân’ın tespit edilen tek nüshası Kayseri Raşit Efendi Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu 1272 numarada kayıtlıdır. Esere dair bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır (Aydın 1996).

Şairin biyografisi için bk. “Azîz, Azîz Ali Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/aziz-aziz-ali-efendi