17. yüzyıl şairlerinden Nevʻî-zâde Atâyî’nin yazmış olduğu şiirleri ihtiva eden eser. Nevʻî-zâde Atâyî’nin Dîvânı’nın tenkitli metni oluşturulurken kullanılan beş nüshası ve bu nüshalar dışında kalan diğer nüshalarda tespit edilen iki gazelin de eklenmesiyle eserde tespit edilen nazım şekilleri şunlardır: 1 mensur dibace, 31 kaside, 2 terkib-i bent, 3 müseddes, 4 tahmis, 275 gazel, 71 kıtʻa ve 93 beyit.

Dibacesinde besmelenin hikmetlerinden bahsettikten sonra, sözü kendisine getiren Nevʻî-zâde Atâyî, “şair oğlu şair” olmakla övünürken bir süre babasının gölgesinde yaşadığını, daha sonra kendi kabiliyetini fark edip kullanmaya başladığını söyleyerek sözü Dîvân’ını da ithaf ettiği dönemin önemli şairlerinden Şeyhülislâm Yahyâ’ya getirir. Onun nazmına methiyeler düzen şair, kendi nazmını ham olarak niteler.

Atâyî’nin Dîvân’ındaki ilk kaside, miraciyye türündedir. Diğer kasideler ise devrin padişahı Sultan IV. Murad, sadrazamlar Murad Paşa ve Nasuh Paşa, Ali Paşa; Şeyhülislâm Sunʻullah Efendi, Şeyhülislâm Hoca-zâde Mehmed Efendi, Es‘âd Efendi, Şeyhülislâm Yahyâ, Kemal Efendi, Ganî-zâde Nâdiri, Vezir İskender Paşa, Kaptanıderya Cafer Çelebi, Kaptanıderya Hasan Paşa ve Kaptanıderya Mustafa Paşa’nın övgüsünde tanzim edilmiştir. Dîvân’ındaki 2 terkib-i bent mersiye türünde olup ilki Sultan II. Osman, ikincisi ise Sekban-zâde Hüseyin Çelebi için kaleme alınmıştır. Dört tahmisin ilki Sultan Ahmed’in, ikincisi ve üçüncüsü Şeyhülislâm Yahya’nın, dördüncüsü ise Nevʻî’nin gazeline yazılmıştır. Birçok divan şairi gibi Atâyî de en fazla gazel nazım şekline rağbet göstermiştir. Şairin yazdığı gazellerin büyük çoğunluğu âşıkane ve rindane tarzdadır. Kıtʻalardan otuz ikisi çeşitli hadiselere tarih düşürülmek amacıyla yazılmıştır. Doğum, ölüm, çeşitli imar faaliyetleri, atama, sefer ve fetihler bu hadiseler arasında yer alır.

Nevʻî-zâde Atâyî, başta babası Nev’î Efendi olmak üzere devrin ileri gelen şairlerinden Şeyhülislam Yahyâ, Bâkî ve Nefʻî’nin tesirinde kalmıştır. Manzumelerinde üslup ve kelime hazinesi olarak Nevʻî’nin tesiri açıkça göze çarpar. Bu şairler içinde ise Şeyhülislam Yahyâ’nın ayrı bir yeri vardır. Yahyâ’yı kendisine üstad olarak gören Atâyî, ona dört kaside sunmuş, iki gazeline tahmiste bulunmuş ve ayrıca birçok gazeline de nazire yazmıştır (Karaköse 1994: 5-6).

Atâyî Dîvânı’nda Nevʻî, Şeyhülislam Yahyâ, Bâkî ve Nef’î etkileri, şairin klasik şiir yönünü ortaya koyması bakımından önemlidir. Atâyî’nin orijinal tarafını sade dille ve realist bir üslupla söylediği şiirleri oluşturur. Bunlarda, marazî aşk yerine realite, hüzün yerine sevinç, korku yerine umut, kurgu yerine sebep-sonuç ilişkisi içinde cemiyet ve insanın günlük hayatı hâkimdir (Karaköse 1994: 224). Nevʻî-zâde Atâyî’nin manzumelerinde dikkatleri çeken bir başka özellik ise atasözleri ve deyimlerin bolca kullanıldığı sade ve anlaşılır bir dile sahip olmasıdır. Devrin sanat anlayışının sade söze itibar etmemek olduğunu ifade eden Atâyî, basitliğe kaçmadan şiirde sadeliği savunur. Şiir söylemenin bir kabiliyet işi olduğunu, geniş hayal gücü ve ifade kabiliyeti gerektirdiğini savunurken nazikâne gazeller söylemenin ifade edilmez bir hüner olduğunu iddia eder. Divan’ında devrinin maddi-manevi bütün değerlerine yer veren Atâyî, tasavvufî unsurları kullanmasına rağmen, eseri tasavvufî hüviyet taşımaz. Ondaki aşk, çoğu zaman tasavvufi manadadır (Karaköse 1994: 6-7). Hatta mazmunların batınî ve zahirî anlamları o derece iç içe girmiştir ki, şairin yaşam felsefesi hâline gelmiştir. Allah’ın isim ve sıfatları çok yerde kullanılmış; ifadeler ayet, hadis ve dualarla süslenmiştir (Karaköse 1994: 221).

Birçok yazma nüshası bulunan Nevʻî-zâde Atâyî Dîvânı, önce doktora tezi olarak çalışılmış (Karaköse 1994); ardından da kitap olarak yayımlanmıştır (Karaköse 2017).

Şairin biyografisi için bk. “Atâyî, Nev‘î-zâde”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/atai-nevizade