Hayrullah Hayri Efendi’nin, Sultan I. Ahmed (1603-1617) dönemine kadar gelen ve 16 bölümden oluşan Osmanlı Devleti Tarihi. Hayrullah Efendi’nin en fazla emek verdiği ve en tanınmış eseri olup eserin her bir bölümü bir sultana tahsis edilmiştir. Yazar, Osmanlı tarihini yeni bir zihniyetle ele alma ihtiyacını duyarak eserini kaleme almış ve Osmanlı tarihiyle ilgili araştırmalarda yakın zamanlara kadar kendisine sık sık başvurulan bir kaynak durumunda olmuştur. Ancak bu eser, Osmanlı tarihçiliğine getirdiği yenilikler ve taşıdığı dikkate değer özellikler bakımından ciddi bir incelemeden mahrum kalmıştır.

Hayrullah Efendi bu eserini, “usûl-i cedîd üzre” dediği bir metot takip ederek meydana getirdiğini belirtmiştir. Yazarın tarih alanına getirdiği farklılık her şeyden önce eserin tertip ve tasnif şekli olmuştur. Eserin bütün bölümlerinde uyguladığı bir plan gereğince her bir padişahın saltanat devresine rastlayan tarihî olaylar üç ayrı kısımda ele alınmıştır. Her bölümüm birinci kısmında doğuda ve batıdaki devletlerin siyasi, askerî ve sosyal durumları incelenerek dünyanın o çağda ne hâlde bulunduğunu gösteren genel bir değerlendirme yapılmıştır. İkinci kısımda, incelenen padişahın saltanat süresinde Osmanlı Devleti’nin askerî, siyasi ve sosyal olayları üzerinde durulmuştur. Üçüncü kısımda ise incelenmiş olaylar üzerinde tahliller yürütülüp aralarında ilişkiler kurulan muhakeme faslı yapılmıştır. Muhakeme fasıllarında Hayrullah Efendi, Osmanlı tarihini ele aldığı devrin genel tablosu içine yerleştirmek, o çağın hadiseleriyle olan bağlantılarını göstermek hedefini amaçlamıştır. Bu fasılların bazılarında Hayrullah Efendi, haklarında o zamanlar pek bilgi ve kaynak bulunmayan devletlerden de bahsetmiştir. Mâverâünnehir sahası Türk hanlık ve hükümdarlıklarını, Türk hâkimiyetindeki Hindistan’ın siyasi tarihi ve oradaki Bâbürlüler saltanatını, İspanya Müslümanlarının Hıristiyanlar elindeki içler acısı hallerini anlatan sayfaları bunlardan birkaçı olmuştur.

Hayrullah Efendi eserinde, Osmanlı kaynaklarının dışında Batılı kaynaklardan da istifade etmiş ve aynı dönemde yaşayan Müslüman ve Hıristiyan hükümdarlar hakkında da bilgi vermiştir. Ayrıca Osmanlı tarihi ile dünya tarihi arasında bağlantılar kurarak olayları sebep-sonuç ilişkisi içerisinde incelemesi, eserin önemini daha da artırmıştır. Hayrullah Efendi’nin ölümünden sonra esere 3 bölüm daha Ali Şevki Efendi tarafından eklenmiş ve Sultan I. İbrahim (1639-1648) dönemine kadar olan siyasi olaylar yazılmıştır. Eser yapılan ekleme ile beraber 1270-1292/1853-1875 yılları arasında toplam 2054 sayfa hacminde ve 18 bölüm hâlinde İstanbul'da basılmıştır. 1971 yılında Zuhuri Danışman tarafından sadeleştirilerek günümüz Türkçesi ile yayımlanmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. "Hayrî, Hayrullah Hayrî Efendi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hayri-hayrullah-hayri-efendi-mdbir