XVIII. asır âlim, sûfî ve hattatlarından Müstakim-zâde Süleyman Sadeddin Efendi’nin (d. Recep 1131/Mayıs-Haziran 1719 - ö. 10 Şevval 1202/14 Temmuz 1788) şeyhülislamların biyografilerini yazdığı eseri. Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye ve zeyilleri ile muhtelif tarih kitaplarında dağınık vaziyette bulunan şeyhülislâm biyografileri müstakil olarak ilk defa Devhatü’l-Meşâyih’te bir araya getirilmiştir. Devhatü’l-Meşâyih olarak tanınan eserin asıl ismi Devha-i Meşâyih-i Kibâr’dır. 1744 yılında yazılmaya başlanan kitap bir yıl sonra tamamlanmıştır.

Müstakim-zâde Devhatü’l-Meşâyih’te ilk Osmanlı şeyhülislamı kabul edilen Molla Fenârî’den (ö. 1431) Şeyhülislâm Feyzullah Efendi-zâde Mustafa Efendi’ye (ö. 1745) kadar ilk 63 şeyhülislamın hâl tercümelerini vermiştir. Müellif ilerleyen yıllarda eserine iki ayrı zeyil yazmıştır. Terâcim-i Ahâlî-i Fetvâ adını taşıyan ilk zeylini 1767’de tamamlamıştır. Bu eserinde Pîrî-zâde Mehmed Sâhib Efendi’den (ö. 1748) 76. şeyhülislam Ebû Bekir Efendizâde Ahmed Efendi’ye (ö. 1767) kadar 13 şahsın biyografisi yer almaktadır. Zeylü’z-Zeyli Devha adlı ikinci zeylini ise 1786-88 yılları arasında yazmıştır. Eser, Şeyhülislâm Pîrî-zâde Osman Sâhib Efendi’den 88. şeyhülislam Müftîzâde Ahmed Efendi’ye kadar 12 şeyhülislamın hayat hikâyesini ihtiva etmektedir. Eserin yazılı kaynakları arasında Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye ve zeyilleri (Nev‘îzâde Atâyî’nin Hadâ’iku’l-Hakâ’ik’ı, Uşşâkîzâde Hasîb’in Zeyl-i Şakâ’ik’ı ve Şeyhî Mehmed’in Vekâyi‘u’l-Fuzalâ’sı) başta olmak üzere Kara Çelebi-zâde Abdülaziz’in Ravzatü’l-Ebrâr’ı, Kâtib Çelebi’nin Fezleke ve Takvîmü’t-Tevârîh’i, Râşid Efendi’nin Târîh’i yer almaktadır. Çok daha geniş yer ayırdığı çağdaşı olan şeyhülislamların hâl tercümelerinin kaynakları ise müellifin şahsî müşahede ve tetkiklerine dayanmaktadır. Eserde bahis konusu edilen şahıslar Osmanlı ilmiye sınıfının en üst mertebesindeki kişiler olduğu için unvanları ve nisbeleri çoğu zaman ayrıntılı şekilde ifade edilmiştir. İlk dönem şeyhülislamlarının çoğunun doğum yeri ve tarihi bilinmediği için tahsilleri ve meşihat makamına ulaşıncaya kadarki vazifeleri bildirilmeye çalışılmış, bilhassa vefat tarihleri kesin şekilde belirtilmeye gayret edilmiştir. Müstakim-zâde, şeyhülislamların tayinleri, azilleri ve vefatlarına düşürülen tarihleri de kitabına dâhil etmiştir. Bahis konusu kişilerin çoğunun şeyhülislamlıktan azledilme gerekçeleri ve şeyhülislamlık süreleri belirtilmiştir. Bir şahıs birkaç kez şeyhülislam olarak atandıysa onun biyografisi ilk şeyhülislamlık yaptığı sıraya uygun olacak şekilde kitaba yerleştirilmiş, biyografi başlığının sonuna def‘ateyn, def‘a-i selâse gibi kayıtlar iliştirilerek bu hususa temas edilmiştir. Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye zeyillerinden mülhem olarak her biyografinin sonunda ele aldığı kişinin insani meziyetleri ve ilmî şahsiyetleri hakkında değerlendirmelerde bulunmuş; akabinde dinî, ilmî veya edebî eseri varsa bunların bazılarını bildirmiştir.

Eser dil ve üslup açısından değerlendirildiğinde Osmanlı dönemi biyografik metinlerinin çoğunun dâhil olduğu orta nesir grubuna girer. Yurt içi ve dışındaki kütüphanelerde birçok yazma nüshası bulunan eserin yazıldığı devirden itibaren çok beğenildiği anlaşılmaktadır. Zeyil yazma geleneğine uygun olarak Devhatü’l-Meşâyih’e arka arkaya zeyiller yazılmıştır. Ayıntâbî Mehmed Münîb Efendi’nin (ö. 1823) bu esere iki zeyli vardır. Birinci zeyil, 89. şeyhülislam Mekkî Mehmed Efendi’den 93. şeyhülislam Mustafa Âşir Efendi’ye kadar gelmektedir. Mustafa Âşir Efendi’nin birinci zeyilde verilen biyografisinin son kısmı ikinci zeylin başında son bulmuş ve ikinci zeyil 95. şeyhülislam Sâlihzâde Ahmed Esad Efendi ile tamamlanmıştır. Süleyman Fâik Efendi (ö. 1838), Ayıntâbî’nin zeylini devam ettirerek 96. şeyhülislam Şerifzâde Atâullah Efendi’den 104. şeyhülislam Kadı-zâde Mehmed Tâhir Efendi’ye kadar yedi şeyhülislamın hâl tercümesini kaleme almıştır. Esere başka bir zeyil yazan Mektûbî-zâde Abdülaziz Efendi ise (ö. 1862-63) Süleyman Fâik Efendi’nin zeylini yetersiz ve yanlış bulduğu için yeniden zeyil yazmak ihtiyacını duyduğunu eserin başında belirtmektedir. Ahmed Rifat Efendi, Müstakim-zâde’nin eserinden ve zeyillerinden faydalanarak sonuna da kendisi birkaç biyografi ekleyip baştan 108. şeyhülislam Âtıfzâde Hüsâmeddin Efendi’ye (ö. 1871) kadar olan şeyhülislamların hayatını yeniden kaleme almış ve eserini Devhatü’l-Meşâyih Ma'a Zeyl  adıyla yayımlamıştır. Bu eserin, şeyhülislamlık müessesesi hakkında kısa bir ön söz ve içindekiler kısmı eklenmek suretiyle tıpkıbasım olarak da neşri yapılmıştır (İstanbul 1978). 2005 yılında Barbara Kellner-Heinkele tarafından kapsamlı bir inceleme ile dizin ilavesiyle birlikte Devhatü’l-Meşâyih ve zeyillerinin faksimile neşri yapılmıştır (Stuttgart 2005). Eser üzerinde yapılan son çalışma Emrah Bilgin’e aittir. Bilgin’in hazırladığı doktora tezinde Devhatü’l-Meşâyih ve zeyillerinin ayrıntılı incelemeleri ve tenkitli metinleri yer almaktadır (Erzurum 2016).

Yazarın biyografisi için bk. “Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddin Efendi” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mustakimzade-suleyman-sadeddin