Osman Nevres'in öğüt ağırlıklı ahlaki mesnevîsi. Destâr-ı Hayâl, Emir-zâde olarak anılan gence, Ferruh adlı lalası tarafından anlatılan 6 ayrı hikâyeden oluşmaktadır. Daha ziyade genç ve tecrübesiz kahramanlar üzerinden kurgulanmışlardır. Aruzun hezec bahrinin "mef‘ûlü mefâ‘ilün fe‘ûlün" kalıbıyla yazılmış olan eserde yer alan ve temelde aynı ana fikir etrafında kurgulanmış; fakat konuları, kahramanları ve diğer bazı unsurları bakımından farklı yanları bulunan hikâyelerin adları sırasıyla “Kıssa-i Emir-zâde”, “Hikâye-i Kimyâger”, “Destâr-ı Hayâl”, “Hikâye-i Rûbah”, “Hikâye-i Baht u Cehd” ve “Hikâye-i Sühandân”dır. 

Nevres’in, aynı zamanda en uzun hikâyesinin adı olan Destâr-ı Hayâl’in mukaddime bölümünde, başlık olmaksızın tevhid (b. 1-14), na‘t (b. 15-20), sebeb-i te’lîf (b. 21-30), âğâz-ı dâsitân/hikâyeler (b. 31-460) ve hâtime (b. 461-516) bölümlerine yer verilmiştir. Eser, münacat başlığını taşıyan bölüm ile son bulur (b. 517-551).

Nevres mukaddimede, eserini Bağdat’ta ezber ettiğini ve ona Destâr-ı Hayâl adını verdiğini; hatta eserinin muhtasar olmasına rağmen muteber olduğunu belirtir. Mesnevisini yazma sebebi olarak da dünyaya bir eser kazandırma ve hayırla anılma isteğini zikreder. Mukaddimeden sonra ise hikâyeler yer alır. Nevres, son hikâyenin yer aldığı kısımda ayrıca Destâr-ı Hayâl’i merkeze almak suretiyle ve âdeta tüm kıssalardan çıkartılması gereken hisselere dikkat çeken bir değerlendirmede bulunur. Buna göre birçok kişinin aldanmasına yol açan kuru vehimler, hoş; fakat boş hayâller, aslı astarı olmayan iddialar vb. unsurlar aslında hep birer destâr-ı hayâldir. Tüm bunlar, kişilerin gerçekleri görmelerini ve içinde bulundukları durumu sağlıklı bir şekilde değerlendirmelerini engellemektedir. Üstelik insanların hırs ve şartlanmaları ile etraflarında bulunan dalkavuklar, bu durumu daha vahim bir hâle getirmektedirler.

Mesneviyle ilgili bazı tespitlerde bulunulan ve künye bilgilerini tam olarak tespit edemediğimiz Almanca bir çalışmada (Beiträge Zur Arabischen Poësie, Übersetzungen, Kritiken, Aufsätze, tarihsiz: 89-109) yer verilen Destâr-ı Hayâl’in, Andersen’in “Kralın Yeni Elbisesi/Kral Çıplak” adlı hikâyesinin Türkçedeki paraleli olduğu görüşü, tam olarak gerçeği yansıtmamaktadır; zira iki eser arasında bazı ortak yanlar bulunmakla birlikte, bazı önemli farklar da vardır. Örneğin Andersen’in hikâyesinde yer verilen kral tipi, son derece kendini beğenmiş ve ders verilmeyi hak eden bir kişi iken; Destâr-ı Hayâl’deki hükümdar tipi, cömertlik, fakirlere yardım etmek vb. iyi meziyetleri olan; mala, mülke değer vermeyen ve halkı tarafından da çok sevilen bir kişidir. Onun tek zaafı külahtan sıkılıp destara merak salması ve tecrübesizliğiyle iyi niyetinin kurbanı olup aldatılmış olmasıdır (Kaya 2017: 283).

Kaynaklardan hareketle tespit edilen bulguları değerlendirdiğimizde Nevres’in mesnevisinin büyük oranda özgün bir eser olmayıp Doğu edebiyatında mevcut olan bazı hikâyelerin, örneğin Sâdî’nin Gülistân’ında bulunan Hikâye-i Rûbâh’ın, bazı değişiklik ve ilavelerle nakledilmesinden ibaret olduğunu söylememiz mümkündür.

Sonuç olarak ister bizzat, isterse diğer bazı eserlerden hareketle yazmış olsun Nevres’in mesnevisinde yer verdiği hikâyelerin tümü, kanaatimizce esasen tek bir hikâyeyi anlatmak içindir. Bu büyük ve de asıl hikâye, onun haksızlığa uğrama, rüşvet suçlamasına kurban gitme hikâyesidir. Bir başka deyişle Nevres, ibretâmiz hikâyelerden oluşan mesnevisini esasen kendi hikâyesini, safdilliğini, masumiyetini ve talihsizliğini anlatmak, sonuçta tüm yaşadıklarının takdir sonucu meydana geldiğini ve kader karşısında elden bir şey gelmeyeceğini vurgulamak için yazmıştır, demek mümkündür.

İlk önce ayrı olarak basılmış (Matbaa-i Âmire 1289, 24 sayfa), daha sonra divana da alınmış olan Destâr-ı Hayâl  551 beyitlik bir mesnevidir. Eser, şairinin Dîvân'ı ile birlikte yayımlanmıştır (Kaya 2017).

Müellifin biyografisi için bk. Nevres, Osman Nevres. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nevres-osman-nevres