Ahmet Mithat’ın romanı. Esere yazdığı "Mukaddime"de Fransa tebaasından olan bir kız ve erkeğin bir süre önce ihtida ederek Müslüman olduklarını ancak gazetelerimizin böyle şeyleri haber yapmadıklarından okurların da haberi olmadığını söyleyen Ahmet Mithat aynı zamanda romanın temasına dair ipucunu da okurlarına sunmaktadır.

Roman, İstanbul’da bir konakta hasta yatağında yatmakta olan Demir Bey’den ve onun bir zamanlar Mısır’da askerlik yaptığından bahisle başlamaktadır. Olay örgüsü şöyledir: Eşinin durumundan endişe duyan Feride Hanım’ın o vakitler Fransa’da eğitim görmekte olan oğlu Mustafa Kamereddin’e mektup yazdığı bilgisi sonrası hikâye Fransa’daki olaylar üzerine odaklanır. Ahmet Mithat’ın diğer romanlarında da görülen topluma örnek olan iyi eğitimli ve iyi ahlaklı genç tipinin bir örneği olan Mustafa Kamereddin, bir yaz arkadaşları ile gittiği İsviçre seyahatinde göl kenarında resim yapmakta olan bir kıza rastlar. Kendisi gibi Fransa’da ikamet etmekte olduğunu öğrendiği genç kıza karşı garip bir alaka beslemeye başlar. Çiçekçilik yaparak geçimini sağlayan ve kendisini himaye etmekte olan ailenin oğlu Vikont Duran’la münasebeti bulunan Polini isimli genç kız, Mustafa Kamereddin’i duygularına karşılık veremeyeceğini söyleyerek uyarır. Polini’nin uyarısını kabul eden ancak içten içe Vikont Duran’ı da kıskanmakta olan Mustafa Kamereddin, Polini’ye genç adamla evlenmemesi durumunda kendisi ile evlenmesini teklif eder. Polini de bu teklifi kabul eder. Diğer taraftan Vikont’un ailesi de kimsesiz olduğu belirtilen genç kızın babasının bulunması hâlinde evliliğe rıza göstereceklerini belirtir. Ailesi araştırılmaya başlanan genç kızın babasının Fransız ordusunda görev yapmış olan Pierre Heyder isminde bir asker olduğu; İstanbul’da görev yapmakta olan bir Papaz ile de irtibat kurduğu öğrenilir. Annesinin mektubu ile zaten İstanbul’a gitmeye hazırlanan Mustafa Kamereddin ve Polini, Pierre Heyder’i soruşturmak üzere İstanbul’a doğru yola çıkar. Bilinçsizce sayıklamakta olan Demir Bey’in Fransızca konuşmasından şüphelen eşi, Demir Bey’in kilitli bir odada saklanan evraklarından aranılan askerin Demir Bey olduğunu öğrenir. Hasta kendine geldiğinde kızı Polini’den Müslüman olmasını ister; bu şartla evlatlığa kabul edeceğini söyler. Polini Müslüman olur. Peşinden İstanbul’a gelen Vikont Duran’ın da Müslümanlığı seçmesi ile hikâye son bulur.

Roman kurgusunda “gerçeğe benzerlik ilkesi" ile eser veren Ahmet Mithat’ın bu romanı da gerçek bir hikâyeye öykünerek yazılmıştır. Eserin hikâye zamanı ile ilgili metinde bir bilgiye rastlanmaz. Mekân olarak ise İstanbul, Fransa, Mısır ve İsviçre karşımıza çıkar. Her şeye hâkim yazar anlatıcının dilinden anlatılan hikâyede yazar okuyucuyla sık sık diyaloğa girer; hikâyenin temposunu canlı tutmaya çalışır.

Eserde -olgun örnekleri o yıllarda görülmeye başlayan- bireye ve onun ruh dünyasına odaklanan bir anlatımdan söz etmek mümkün değildir. Roman boyunca olaylar Ahmet Mithat’ın hazırladığı sona doğru hızlıca akar gibi ilerlemekte; mekâna dair hususiyetler ve kişilere dair detaylar arka planda kalmaktadır. Ahmet Mithat’ın bütün eserlerine hâkim olan okura eser yoluyla bir ileti sunma kaygısı burada da karşımıza çıkar. Eserin “Hâtime” başlığını taşıyan son kısmında Müslümanlığı seçerek ihtida eden Polini ve Vikont Duran, Fatma Nazik ve Osman Bahtiyar isimlerini alarak evlenme kararı alır. Bu mutlu tabloya işaret eden yazar da Müslümanlığı seçerek ihtida edenlerin bahtiyar olmalarını dileyerek romanı nihayetlendirir.

Devrinin diğer yazarlarına nazaran büyük bir yekûn tutan eserlerinde deneysel anlatım tarzları kullanan ve anlatının imkânları üzerine düşünen ancak gerek avam yazarı olarak görülmesi, gerek Üss-i İnkılap’ı yazarak II. Abdülhamid yanlısı bir tavır sergilemesi gerekse de Servet-i Fünûn’un karşısında yer alması gibi nedenlerle Ahmet Mithat’ın edebiyatımızdaki yeri sürekli tartışma konusu olmuştur. Ancak bir romancı olarak Türk edebiyatına geniş bir külliyatı miras bırakmıştır. 

Demir Bey Yâhut İnkişâf-ı Esrâr adlı romanı Tercüman-ı Hakikat gazetesinde tefrika edildikten sonra 1305/1888 yılında kitap olarak basılmıştır. Yazarın türü adlandırmadaki çelişkili tutumu bir yana bırakılırsa, roman olarak değerlendirebileceğimiz eser Tercüman-ı Hakikat Matbaası’nda 293 sayfa olarak neşredilmiştir.

Ahmet Mithat Efendi’nin biyografisi için bk. “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi