Kemalpaşa-zâde’nin yazılış ve anlam itibariyle birbirine yakın, eş anlamlı (sinonim), eş sesli (homonim) ya da zıt anlamlı bazı Farsça sözcüklerin kullanım farklılıklarını ve anlam inceliklerini göstermek maksadıyla kaleme aldığı Türkçe eseri. 

Eserin telif tarihi kesin olarak bilinmese de Dekâyıku′l-Hakâyık′ın Kanuni dönemi sadrazamlarından Makbul İbrahim Paşa (ö. 942/1536)’ya ithaf edildiği dikkate alındığında, eserin İbrahim Paşa′nın sadarette bulunduğu 929-942/1523-1536 yılları arasında telif edildiği anlaşılmaktadır. Eserin başında, yazılışları ve anlamları birbirine benzeyen (müteşabih) kelimelerin gerçek anlamlarıyla ilgili incelikleri gösterdiği için Dekâyıku′l-Hakâyık (Hakikatlerin İncelikleri) diye isimlendirildiği ve İbrahim Paşa'ya hediye olarak sunulduğu müellif tarafından “...müteşâbih lügatlerin hakîkatlerine müte′allik dakîkaları müştemil oldugundan ötürü adını Dekâyıku'l-Hakâyık urdum. Meclis-i safâ-efzây-ı Âsaf-rây-ı Hazret-i İbrahim Paşa'ya ki sâhib-i dîvân-ı Süleymân-ı zamândır, tuhfe etmege lâyık gördüm.” cümleleriyle ifade edilmiştir.

Eserin başındaki mukaddimede, Allah’a hamd ve Hz. Muhammed’e salavattan sonra sebeb-i telif, eserin adı ve ithaf edildiği kişi söylenmiştir. Devamında eserin sözlük kısmı, “suhan/sehun, güftâr” maddesiyle başlamış ve “zinde, zindegî, zindegânî” madde başlığıyla tamamlanmıştır. Dekâyıku'l-Hakâyık’ta 140 madde başında 423 Farsça sözcük incelenmiştir. Eserde madde başlıkları ve kelimelerin tertibinde herhangi bir düzen takip edilmemiştir. Sözcükler eş anlamlı, zıt anlamlı veya eş sesli oluşlarına göre sınıflandırılmış, bu özellikleri taşıyan iki veya daha fazla sözcük madde başı olarak verilmiştir. Sözcükler yapı ve anlam bakımından incelenmiş, basit veya türemiş oldukları da ele alınarak ek ve kökleri belirtilmiş ve modern bir sözlükçü anlayışı içerisinde sözcüklerin hangi anlama geldiği muhtelif şairlerin şiirlerinden örneklerle gösterilmeye çalışılmıştır. Ayrıca eserde yer alan Farsça sözcüklerin Türkçe ve Arapça karşılıkları verilerek bu dillerdeki kullanılış biçimleri de gösterilmeye çalışılmıştır. Ele alınan sözcüğün önce okunuşu/telaffuzu üzerinde durulmuş, sözcüğün okunuşunda hareke farklılıkları varsa bu farklı söyleyişlere de temas edilmiş ve daha sonra yapısı ile ilgili açıklamalara yer verilmiştir.

Dekâyıku′l-Hakâyık′ta Arapça 4 beyite, Farsça toplam 939 beyit, 13 rübai ve 6 mısraya, Türkçe ise 73 beyit ve 1 mısraya yer verilmiştir. Farsça 90 beyit, 5 rübai ve 1 mısranın şairi söylenmiş, 607 beyit, 8 rübai ve 5 mısranın ise şairi söylenmemiştir. Şairi belirtilen rübailerin tamamı Ömer Hayyâm′a aittir. Farsça şairi söylenen şiirler, Firdevsî (32), Sa′dî (10), Hüsrev (7), Mevlânâ (6), Hâfız-ı Şirazî (5), Hayyâm (5 rübai), Kemâl-i Isfahanî (4), Câmî (4), Unsurî (4), Enverî (3), Ebû Şekûr-ı Belhî (3), Hâkânî (2), Rûdegî (2), Şerefüddin-i Yezdî (2), Senâyî (1), Muhammed Assâr (1), Esedî (1), Fettâhî (1), Ferruhî (1) ve Kemal-i Hocendî (1)’den iktibas edilmiştir. Eser üzerine Mesut Topal tarafından yapılan çalışmada “dijital verilerin taranması” sonucunda şairi belirtilmeyen kimi şiirlerin, Firdevsî (Şehnâme 97 beyit), Sa′dî (Gülistan 102), Hafız-ı Şirazî (63), Mevlana (Mesnevî 13), Emir Hüsrev-i Dehlevî (9), Hayyam (8), Câmî (6), Enverî (4), Rûdegî (4), Ebû Şekûr-ı Belhî (4), Hakânî (3), Şebüsterî (2), Emir Mu′izzî (2), Şems (2), Kemal-i Hocendî (1), Nizamî (1) ve İsmet (1)’e ait oldukları tespit edilmiştir. Eserde aslen Farsça olup Türkçede de kullanılan kelimeler için “lüGat-i müştereke” terkibi kullanılmıştır. Müellif, “Halîmî Bahrü’l-Garâyib’inde... demişdir, hata etmişdir” biçiminde çokça kullandığı ifadelerle Lutfullah Halîmî (ö. XV. yüzyılın sonları)'yi pek çok yerde ağır bir dille de eleştirmiştir. Kelimelerin tertip ve sıralanışında belirli bir düzene sahip olmayan Dekâiku’l-Hakâyık’ın basit, türemiş ve birleşik kelimelerinin Ulvî mahlaslı Ahmed b. Hakkı-i Üskübî tarafından harf sırasına göre tertip edildiği Osmanlı Müellifleri’nde İbn Kemâl maddesinin dipnotunda belirtilmektedir.

Yurt içinde ve yurt dışındaki kütüphanelerde birçok yazma nüshası bulunan Dekâiku’l-Hakâyık’ın kimi kısımları açıklamalarla birlikte Halil Edib (1863-1912) tarafından Mekteb (nr. III/34 [Muharrem 1313/ Haziran-Temmuz 1895], s. 347-349, nr. III/36 [Safer 1313/ Temmuz-Ağustos 1895], s. 451-452) ve Hazîne-i Fünûn ([1311/1893], nr. 5, 6, 8, 9, 15, 19, 23, 24, 25, 31, 35, 36) mecmualarında neşredilmiştir. Eser üzerine yapılmış dört yüksek lisans tezi mevcuttur (Akman 2002, Çelik 2002, Karaca 2002, Topal 2013).