Çağatay döneminde yazılmış bir mesnevi.

Eser,  Yûsuf Emirî tarafından yazılmıştır. Yazar, Sekkakî, Haydar Tilbe, Lütfî, Seyyid Ahmed Mirza, Gedâî, Ataî, Yakinî, Ahmedî ile birlikte Çağatay Türkçesinin ikinci devrinde yer alır. XIV. yüzyılın ikinci yarısı ile XV. yüzyılın ilk yarısında yaşayan Yûsuf Emirî hakkında bilgiler sınırlıdır. Ali Şir Nevayî, Muhâkemetü’l-Lugateyn’de, Timur zamanından Sultan Şahruh zamanının sonuna kadar Türk dilli şairler ortaya çıktığını kaydeder ve bunlar arasında Yûsuf Emirî’yi de sayar. Fakat şiirden anlayanların huzurunda okunabilecek birkaç matlaıyla Mevlânâ Lütfî dışında bunların, Hakanî, Enverî, Kemal İsmail gibi Farsça yazan şairler değerinde olmadığını kaydeder (Barutçu-Özönder 1996: 188, 223-224). Mecâlisü’n-Nefâyis’in birinci meclisinde de Nevayî, Emirî’nin Türk olduğunu, güzel şiirler yazdığını fakat şöhret kazanamadığını belirtir. Burada, Deh-nâme’den bir beyte de yer veren Nevayî, Emirî’nin Farsça şiirlerinde Şeyh Kemal’i taklit ettiğini kaydeder (Ayan vd. 1995: 17).

Yûsuf Emirî, Devletşah Tezkiresi’nde de hicrî 837’de Herat’ta 35 yaşında öldüğü belirtilen Baysungur devrinin şairleri arasında gösterilir (Lugal 1967: C.2, 29). Yûsuf Emirî de, Baysungur’un yanında bulundurduğu edip nedimlerden biri idi. Devletşah Tezkiresi’nde ayrıca yedinci tabakanın altıncı şairi olarak Yûsuf Emirî'ye de yer verilir. Burada, devrin belli başlı şairlerinden olduğu, Şahruh zamanında şöhret kazandığı, devletin emirleri ve erkânı tarafından gözetildiği, Şahruh, oğulları ve emirlerine parlak kasideler yazdığı belirtilen Emirî’nin Baysungur’a yazdığı Farsça bir kasidesi de bulunmaktadır (Lugal 1967: C2, 155-157).

Emirî’nin ölüm tarihi de doğum tarihi gibi belli değildir. Ali Şir Nevayî (1441-1501)’nin tezkiresinde “Cemâ’at-i mehâdîm ü azîzler zikride kim bu fakîr alarnıŋ şerîf zamânınıŋ âhırıda irdim. Mülâzemetleri şerefiga müşerref bolmadım” dediği şairler meclisinin ilkinde Yûsuf Emirî’ye de yer vermesi, Emirî’nin 1440’lı yıllarda hayatta olduğunu gösterir. Bundan sonra ne kadar yaşadığı bilinmiyor. Mecâlisü’n-Nefâyis’te kabrinin Bedahşan Erhenk Saray’da olduğu da kayıtlıdır (Ayan vd. 1995: 17).

Emirî’nin bilinen üç eseri, Farsça ve Türkçe şiirlerini içine alan Divân, Beng ü Çagır adlı münazara ve Deh-nâme adlı mesnevidir.

Deh-nâme’de geçen şu beyitler Emirî’nin hamse yazmaya niyetlendiğini gösteriyorsa da bunun gerçekleşip gerçekleşmediği bilinmiyor.

Aŋa birdiŋ çü dîvân defterini

‘Atâ kıldıŋ ma’ânî kişverini

Nizâmî tig işin bî-derd ü renc it

Anıŋ Deh-nâmesini penc ü genc it (902)

[Tevhid], Naat, Sultan Baysungur’a övgü, kitabın yazılış sebebi bölümleriyle başlayan Emirî’nin Dehnâmesi, beşi (1., 3., 5., 7., 9. mektuplar) âşıktan sevgiliye, beşi de (2., 4., 6., 8., 10 mektuplar) sevgiliden âşığa yazılmış on mektup ile sonuç bölümünden ibarettir. Her mektuptan sonra yedi beyitlik bir gazel ve bir fert yer alır. Gazelin makta beytinin son kelimesi ferdin ilk kelimesidir (Köktekin 2013:19).

Eserin plânı şöyledir: tevhid (1-23), nat (24-44), saltanat sahibi için yazılmış medhiye (45-77), hikâye (78-99), Deh-nâme’nin yazılma sebebi (100-133), sevgilinin yolda görünmesi (134-156), ilginin başlaması ve sevgiliye mektup yazılması (157-186), sevgiliye âşığın dilinden ilk mektup (187-218), gazel (219-225), ferd (226), sevgilinin âşığın mektubunu incelemesi ve cevap göndermesi (227-251), âşığa sevgilinin dilinden ikinci mektup (252-281), gazel (282-288), ferd (289), âşığın sevgilinin mektubunu incelemesi ve cevap göndermesi (290-314), âşığın dilinden sevgiliye üçüncü mektup (315-346), gazel (347-353), ferd (354), âşığın mektubunu sevgilinin incelemesi ve cevap göndermesi (355-379), âşığa sevgilinin dilinden dördüncü mektup (380-411), gazel (412-418), ferd (419), sevgilinin mektubunu âşığın incelemesi ve cevap göndermesi (420-444), sevgiliye âşığın dilinden beşinci mektup (445-476), gazel (477-483), ferd (484), âşığın mektubunu sevgilinin incelemesi ve cevap göndermesi (485-509), âşığa sevgilinin dilinden altıncı mektup (410-541), gazel (542-548), ferd (549), sevgilinin mektubunu âşığın incelemesi ve cevap göndermesi (550-574), sevgiliye âşığın dilinden yedinci mektup (575-606), gazel (607-613), ferd (614), âşığın mektubunu sevgilinin incelemesi ve cevap göndermesi (615-639), âşığa sevgilinin dilinden sekizinci mektup (640-670), gazel (671-677), ferd (678), sevgilinin mektubunu âşığın incelemesi ve cevap göndermesi (679-703), sevgiliye âşığın dilinden dokuzuncu mektup (704-735), gazel (736-742), ferd (743), âşığın mektubunu sevgilinin incelemesi ve cevap göndermesi (744-768), âşığa sevgilinin dilinden onuncu mektup (769-800), gazel (801-807), ferd (808), âşığın, sevgilinin mektubunu incelemesi ve sohbet sebepleri hazırlaması (809-833), sevgilinin âşığın evine varması ve vuslata ermesi (834-870), kendi hâlini arz etmesi ve padişaha dua etmesi (871-879), kitabın sonu (880-906) (Köktekin 2013:19-21).

906 beyitten oluşan bu mesnevi, aruzun hezec (mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün) kalıbıyla yazılmıştır. Birkaç Türkçe kelimede med yapılmıştır: ay (517, 536), bar (717, 768), boz (829), kır (834), ok (362), tofrak (472) gibi. Eser, hicrî 833 (miladî 1429) yılında tamamlanmış ve Baysungur Mirza’ya sunulmuştur.

Gıyâsü’l-hakku ve’d-dîn Ba[y]sungur

Ki sözige kulak tutguçı dürrdür (48)

Yarutsun yiryüzini bî-tagayyür

Yörütüp hükm-i sultân Ba[y]sungur (879)

Eserin yazılış tarihi, metnin 898. beytinde edced hesabıyla “zabtı vâcib” şeklinde verilmiştir:

Bititik imdi târîhini kâtib

İrür târîhi üçün zabtı vâcib (898)

Eser, genelde harekesizdir. Birkaç yerde hareke kullanıldığı da olmuştur.

Eserde 102, 239, 240, 460 ve 605. beyitlerde takdim-tehir yapılmıştır (Köktekin, 2013:21). Hüseyin Kâzım Kadri, Büyük Türk Lügati’nde, Yûsuf Emirî’nin şiirlerinden örnekler vermiştir.

Deh-nâme, 906 beyitlik bir mesnevidir. Tek nüshası, Londra British Museum’da Add. 7914 numarada kayıtlı bir mecmuanın, 228b-272a yaprakları arasında yer almaktadır. Ayrıca Reşit Rahmeti Arat tarafından bir mecmuada Deh-nâme’nin Uygur harfli olan ilk 23 beyitlik bölümü [tevhid] bulunmuş ve yayımlanmıştır (Arat, 1987: 17-29).

Eser, Kâzım Köktekin tarafından Yusûf Emirî Dehnâme adıyla yayımlanmıştır (2013). Ümran Soner de eserle ilgili bir mezuniyet tezi hazırlamıştır.

Şairin biyografisi için bk. “EMÎRÎ, Yûsuf Emîrî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/emiri-yusuf-emiri