Celil Memmedguluzade (Cəlil Məmmədquluzadə) tarafından 1894 yılında tamamlanan ve psikolojik-dramatik povest (uzun hikâye) türünde yazılan eser. Yazarın Sokrates’ten alıntıladığı ve eserin özünü vurguladığı sözlerle başlayan Danabaş Kendinin Ehvalatları (Danabaş Kəndinin Əhvalatları); Basit Bir Giriş (Bir Yüngülvari Müqəddimə), Eşeğin Kaybolması (Eşşəyin İtməkliyi) ve Bitiş (Xitamə) bölümlerinden oluşmaktadır. Geveze Sadık (Lağlağı Sadıq) tarafından anlatılan eserdeki olaylar, Gazeteci Halil (Qəzetçi Xəlil) tarafından kaleme alınmıştır.

Basit Bir Giriş adlı bölüm; Halil’in kendisinin ve yakın arkadaşı Sadık’ın fiziksel, ruhsal portrelerini çizdikten sonra “Gazeteci” ve “Geveze” lakaplarının kendilerine nasıl verildiğini anlatmasıyla başlar. Danabaş köyünde (Danabaş Kəndi) yaşayan herkesin bir lakabı olması gibi köyün öne çıkan bazı özellikleri anlatıldıktan sonra diğer bölüme geçilir. Eşeğin Kaybolması adlı esas bölüm, sekiz epizottan oluşmaktadır. Bu bölümde gerçekleşen olaylar şöyledir: Eserin başkahramanı Mehemmed Hesen Amca (Məhəmmədhəsən Əmi), dindar ve fakir bir köylüdür. Tek amacı Kerbela’yı ziyaret etmektir ve bunun için para biriktirmiştir. Məhəmmədhəsən, elindeki parayla bir eşek alır ve Kerbela kafilesinin yola çıkacağı günü bekler. Ancak bir gün Danabaş köyünün şaibeli muhtarı Hüdayar Bey (Xudayar Bəy), bir bahaneyle bu eşeği Mehemmed Hesen’den alıp şehre götürür ve kadıya rüşvet vermek üzere eşeği başkasına satar. Muhtar, daha sonra eşeği bulmak için köyden şehre giden Mehemmed Hesen’i ve oğlunu, türlü bahanelerle avutarak olayın üzerini örter. Kadıyı rüşvetle kendi safına çeken Muhtar Hüdayar, rahmetli dostu Kerbelayı Heyder’in (Kərbəlayı Heydər) dul karısı ve büyük bir servetin varisi olan Zeynep (Zeynəb) ile evlenmek ister. Hüdayar, servete konmak için Zeynep’in Velikulu (Vəliqulu) adlı oğlunu tarafına çekmek de dâhil olmak üzere türlü oyunlara girişir. Velikulu, Hüdayar’ın kızıyla evlenmek istemektedir. Annesine karşı Hüdayar’ı desteklemesi şartıyla Velikulu, Hüdayar’dan bu konuda söz almıştır. Nihayet Hüdayar Bey, zorbalık ve psikolojik baskılarla tüm arzularını gerçekleştirir. Zeynep’i zorla evlenmeye razı eder.

Sekizinci epizottan sonra gelen “Bitiş” adlı bölümde olaylar sonuca bağlanır. Hüdayar, Zeynep’e ait olan tüm servetin üzerine konar. Zaten hasta olan kadıncağızı, çeşitli işkencelerden sonra boşar; iki kızıyla bir köşeye atar ve çaresiz bırakır. Türlü yalanlarla safına çektiği Velikulu, sevdiğiyle evlenemez; sonunda Hüdayar’ın hizmetçisi olur. Mehemmed Hesen, Kerbela’ya gidemez. Tesadüf üzere bulduğu eşeğine Hüdayar’ın da yardımıyla yeniden kavuşur. Ancak küçük oğlu Ahmet (Əhməd), görünürde boğaz ağrısından hakikatte ise çalınan eşeğin derdinden hastalanıp ölür. İki ay sonra da karısı İzzet (İzzət) oğlunun üzüntüsüyle ölür. Artık korkusundan köydeki herkesin çekindiği ve bey olarak andığı Muhtar Hüdayar, çocuk yaştaki yeni karısıyla yeni yaptırdığı evde yaşamını sürdürür.

Eser, Azerbaycan’daki toplumsal yaşamın gerçeklerini objektif olarak ortaya koyan ve millî-manevi uyanışın gerekliliğine bütün gerçekliğiyle dikkat çeken yeni realist edebiyatın ön sözü niteliğindedir. Izdırap çeken, hakkı yenen ancak tüm bunlara rağmen liyakatini koruyan küçük, sıradan insanların büyük hâlleri, eserde başkahraman Mehemmed Hesen üzerinden anlatılmıştır. Eserde betimlenen sade ve zavallı karakterler sayesinde Azerbaycan edebiyatında ilk kez küçük insan, büyük edebiyata konu olmuştur (Hebibbeyli 2019: 15). İyi-kötü çatışmasının vicdan ekseni üzerinden sergilendiği eserdeki karakterler, düşünce ve yaşam tarzlarıyla XIX. yüzyılın sonuyla ve XX. yüzyılın başlarında yaşayan Azerbaycan halkının karakteristik özelliklerini yansıtmaktadır.

Çağdaş Azerbaycan edebiyatında ön deyiş (prolog) ve son söz (epilog) bölümlerinin yer aldığı ilk eser, Danabaş Kendinin Ehvalatları’dır. Ayrıca eserdeki kahramanlar, yaşadıkları yörenin ağız özelliklerine göre konuşturulmuştur. Güney Azerbaycan sahasına ait dil ve folklor unsurları, eserde ön plandadır. Eserin dili oldukça sadedir, eserde karakter tasvirlerinde ve olayların aktarılışında mizahi bir üslup kullanılmıştır.

Eserin el yazması, Azerbaycan Millî İlimler Akademisi (AMEA) El Yazmalar Enstitüsündedir [inventar VI-359 (3595)]; ilk neşri ise 1936’da yapılmıştır (Hebibbeyli 2004: 649). Türkiye Türkçesine aktarılmıştır (Kurtulan 2000).

Yazarın biyografisi için bk. "Memmedguluzade Celil". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/memmedguluzade-celil