Mirza Muhammed Haydar Duğlat (1499/1500-1551) tarafından Çağatay Türkçesiyle yazılmış bir mesnevi.

Metnin ilk 115 beyitinde; giriş, Allah’a hamd, Hz. Peygambere ve dört halifeye övgüler; Mirza Haydar’ın hayat hikâyesi ile birlikte döneminin olayları, geçmişe duyduğu özlem anlatılır. Daha sonra eserin temeli niteliğindeki aşk hikâyesi başlar. Perizad ve Firuz Şah arasındaki aşkı anlatan hikâye, olağanüstü olaylarla zenginleştirilmiştir ve “ideal devlet” fikri bu metinde işlenmiştir (Mayrambek Kızı 2015: 9-13). Aysima Mirsultan, incelediği çalışmalardan yola çıkarak Duğlat’ın mahlasının Şikeste olduğunun anlaşıldığını ifade eder (2022: 12, 15). Mirsultan, destan olarak nitelendirdiği eserle ilgili değerlendirmesinde, Mirza Haydar’ın Said Han ile Yarkend’den Tibet ve Bedahşan’a 1528-1533 seneleri arasında gerçekleştirdiği seyahatin eserde anlatıldığını, metinde gördüğü doğa tasvirlerinin de Lutfî’nin Gül ü Nevrûz destanını hatırlattığını belirtir (Mirsultan 2022: 12, 15).

Cihân-nâme’nin 1328 (Mirsultan’a göre 1327) beyitten oluşan Berlin ve 1329 beyitten oluşan Kâşgar nüshaları vardır. Martin Hartmann’ın 17 Şubat 1903 tarihinde Kâşgar’dan satın aldığı ve Berlin Devlet Kütüphanesi’ne sattığı Berlin nüshası, Berlin Devlet Kütüphanesi’nde (Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz) Ms. or. oct. 1704 numarada kayıtlıdır. Kâşgar nüshası ise Şincan Özerk Bölgesi Bilimler Akademisi’nde bulunmaktadır. Mirsultan, Berlin nüshasında metnin bitiminden sonra Sa’dî, Hâfız ve Câmî’den Farsça dört gazel ile yazanı belli olmayan bir ruba’i ve yedi beyitlik bir gazel olduğu kaydını Turdi’den nakletmektedir. Metnin sonunda bulunan ferağ kaydına göre Berlin nüshasının istinsahı 16 Cemaziyelâhir 1229, Cumartesi günü (5 Haziran 1814) Rehmetulla Molla Ömer bin Molla Hacı (Molla Ömer ibn-i Molla Hacı) tarafından tamamlanmıştır (Mayrambek Kızı 2015: 14, Mirsultan 2022: 19-21).

Esere dair Zeki Velidi Togan’ın 1937 yılında Bulletin of the School of Oriental Studies dergisindeki “Ein türkisches Werk Ḥaydar-Mirza Dughlat” başlıklı tanıtması önemlidir. Togan, Berlin’de kendisinden önce Martin Hartman tarafından Ahmet Yesevî hikmetleri koleksiyonuna dâhil edilen bu eseri inceleyerek Cihân-nâme’nin Mirza Haydar’a ait olduğunu 1937’de yazdığı bu makalede belirtmiş, daha sonra Tarihte Usûl kitabında da aynı konuyu ele almıştır (Togan 1985: 84; Mayrambek Kızı 2015: 7; Mirsultan 2022: 19).

Eserin yazarı Mirza Muhammed Haydar Duğlat’ın Farsça yazdığı diğer bir eseri Târîh-i Reşîdî’nin, henüz yazarı zamanında Türkçeye çevrildiği düşünülmektedir. Togan bu durumu desteklemek için Mirza Haydar’ın Çağatay Türkçesiyle yazmış olduğu Cihân-nâme adlı eserine dikkat çekmektedir (Togan 1987: 388).

Togan MEB İslâm Ansiklopedisi’nde yazdığı Haydar Mirza maddesinde de Cihân-nâme hakkında şu bilgilere yer vermiştir: “Ḥaydar Mirza’nın bundan başka Çağatay Türkçesi ile, manzûm olarak kaleme aldığı Cihānnāma adlı eseri vardır ki, bir Hind hikâyesinin tamâmiyle Türkistan Türkleri muhitine uydurularak yapılan serbest adaptasyonundan ibârettir. 125 sahife tutan bu eserin yegâne nüshası Prusya devlet kütüphânesinde (Ms. Or. Oct., 1704) bulunmaktadır. Müellifin çok istidâdlı bir Türk şâiri olduğunu gösteren bu eserinin hâtimesi 1533 kânun II. ayında ikmâl edilmiş ise de sevdiği Kâşgar hükümdarı Sa'id Han ile birlikte, 1528 kışında çok fena şartlar altında Tibet ve Bedahşan seferlerinde bulunurken, karlar arasında Bedahşan’ın Ḳal'a-i Ẓafar kalesinde kapanıp kaldığı zaman, kaleme alınmıştır. Eserin uzun mukaddimesinde Ḥaydar Mirza Sacįd Han’dan ve bu sefer mâcerâsından bahsettiği gibi, Türk hayatından, bilhassa avcılıktan, bâzı levhalar da vermiş ve avcılığa dâir bâzı Orta Asya Türk ıstılâhlarını kullanmıştır” (Togan 1987: 388).

Eserle ilgili Togan’ın yukarıda bahsedilen tanıtmasının dışında şu çalışmalar vardır: Prof. Abduşükür Turdi, Cihân-nâme’nin Kâşgar nüshasını 1986 yılında Urumçi’de yayımlamıştır (Mirsultan 2022: 20). 1999’da Özbekistan’da Berlin nüshasının tıpkıbasımı yayımlanmış; 2006 yılında da Əbsattar Hacı Derbisǝli, Berlin ve Kâşgar nüshalarından yola çıkarak metni Kiril harflerine çevirmiş ve Kazakçaya aktarmıştır (Mayrambek kızı 2015: 8). Lira Mayrambek kızı’nın 2015 yılında Cihân-nâme’nin Berlin nüshasını esas alarak hazırladığı “Mirza Muhammed Haydar’ın Cihān-nāme’si (Metin-İnceleme-Sözlük)” başlıklı yüksek lisans tezi; dil incelemesi, metin, sözlük ve tıpkıbasım bölümlerinden oluşmaktadır. Aysima Mirsultan tarafından Berlin nüshası ile Prof. Turdi’nin yayını karşılaştırılarak hazırlanan Mirza Haydar Duğlat Cehânnâme (İnceleme-Metin-Tıpkıbasım) adlı çalışma 2022 yılında yayımlanmıştır.

Yazar hakkındaki bilgi için bk. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mirza-muhammed-haydar-koregan-haydar