Ahmet Mithat Efendi’nin Cervantes’in Don Kişot adlı eserine öykünerek kaleme aldığı roman. Bilindiği gibi Cervantes'in eserinde Don Kişot adlı kahraman, okuduğu şövalye romanlarının etkisinde kalarak şövalye olmaya karar verir ve bu kararını uygulamak isterken bir dizi akıl ve mantık dışı macera yaşar. Jale Parla’nın da belirttiği gibi  Cervantes'in amacı nasıl ki gerçeklikten uzak gördüğü geleneksel edebiyatın parodisini yapmaksa, Ahmet Mithat'ın amacı da gerçeklikten uzak gördüğü geleneksel edebiyatın parodisini yapmaktır. Bu amaç için Cervantes kendisinden önceki şövalye romanlarını, Ahmet Mithat ise bizim edebiyatımıza ait hikâyeleri kullanır.

Ahmet Mithat’ın kahramanı, annesi Efsuncu Saliha Molla’nın yanlış terbiyesi ve okuduğu Muhayyelat-ı Aziz Efendi, Hamzaname, Ebu Ali Sina gibi hikâyelerin etkisiyle muhayyel bir dünya kurar ve Don Kişot’un şövalye romanlarının gerçek dışı dünyasında yaşaması gibi o da bu hikâyelerin dünyasında yaşamaya başlar. Ahmet Mithat Efendi bu romanda konuyu Cervantes'ten almış, ama Don Kişot’un yazıldığı kültür ve medeniyet dünyası ile Türk toplumunun içinde bulunduğu kültür ve medeniyet dünyası arasındaki farkı dikkate alarak bu konuyu yerlileştirmiştir. Bunun gerekçesini kitabın başında “İstanbul’da Bir Don Kişot” başlığı altında açıklar. Bu bölümde Don Kişot’u okumamış olan okuyucularına bu romanı ve kahramanını tanıtır. Başlıktaki ifadeye bakarak okuyucularının Don Kişot’u İstanbul’a getireceğini de düşünmemelerini ister. Okuyucularının bu romandan Avrupalılar kadar “lezzet alabileceğini” bilse doğrudan Cervantes'in eserini Türkçeye de tercüme edebilecektir. Fakat bu romanı anlamak ve keyif alabilmek için Avrupa Orta Çağ tarihinin ve özellikle de şövalyelikle ilgili anlatıların bilinmesi gerekir, bu yüzden söz konusu eseri tercüme etmek yerine yerli bir benzerini yazmayı tercih etmiştir.

Esasında “kitap” başlığı verilen dört bölümden oluşan romanın sadece “Birinci Kitap”ı bir Don Kişot uyarlamasıdır, diğer bölümlerde, ilk bölümde Don Kişot’un yaşadıklarına benzer tuhaf ve komik maceraları anlatılan Daniş Çelebi’nin Peri adlı cariyeden olan oğlu Cemal Bey’in farklı bir atmosferde cereyan eden hikâyesi anlatılmıştır. Daniş Çelebi, Saliha Molla adında ve efsunculukla büyük paralar kazanarak zengin olmuş bir kadının oğludur. Annesinin anlattığı büyü ve efsun hikâyeleri ile büyümüştür. Bu hikâyelerin  etkisiyle Daniş Çelebi gerçekle hayali birbirine karıştırmaya başlamıştır. İlk bölümde buna dair bazı olayların anlatımıyla yazar, Daniş Çelebi’yi okuyucuya ayrıntılı olarak tanıtır. Daniş Çelebi, arkadaşlarının kendisine oynadıkları bir oyunla, âşık olduğu ve sonra evlendiği genç kızın (Peri) periler âlemine mensup olduğuna inanmaktadır. Annesinin ölümünden sonra bir Arap dadı ve Peri ile kalan Daniş Çelebi, Peri’nin tahakkümünde yaşamaya başlar. Onun gerçekten peri olduğuna inandığı için bir dediğini iki etmez. Arap dadı, Daniş Çelebi’yi bu korku ve iptiladan kurtarmaya çalışır ve onu kandırarak Peri’yi öldürmeye razı eder. Fakat onları gizlice dinleyen Peri planı tersine çevirir ve Daniş Çelebi’nin yanlışlıkla Arap dadıyı öldürmesini sağlar. Kendisi de ortadan kaybolur. İkinci kitapta Mısırlı Canberd Bey'i ve kızı Melek'i tanırız.  Canberd Bey, duyduğu aşırı sevgi ve hastalık derecesindeki kaybetme korkusu yüzünden kızını on altı yaşına kadar evden çıkarmaz, kimseye göstermez. Genç kız içgüdüleriyle karşı cinsi merak eder ve ilk fırsatta evden kaçar. İkinci kitap böyle sona erer.

Üçüncü ve dördüncü kitapta Sümbül Hanım adında bir güzel dansöz ile âşıklarının macerası anlatılır. Cemal adında çok zengin bir mirasyedi de Sümbül’ün âşıklarındandır, ama Sümbül ona yüz vermez. Kendisi yerine kızı Melek’i (Bu aslında Canberd Bey’in kızı Melek’tir) Cemal Bey’e sunar. Bu ikisi zaman içerisinde birbirlerini delice sevmeye başlarlar. Ama Sümbül Hanım bir taraftan Cemal’in bütün maddi varlığını elinden almaktadır. Cemal sonunda beş parasız kalır. Artık ona kimse yüz vermemektedir. Sümbül de evinden kovar ve bir daha gelmemesini söyler. Cemal'in yolu nice badireler atlattıktan ve iyice olgunlaştıktan sonra güya tesadüfen yine Sümbül'le kesişir ve düğüm çözülür: Esasen bütün olanlar Sümbül hanımın planı dâhilinde gerçekleşmiştir. Sümbül Hanım’ın Daniş Çelebi’nin karısı Peri ve Cemal’in de Daniş Bey’in oğlu olduğunu öğreniriz. Yani Sümbül aslında Cemal’in annesidir. Cemal’in bütün varlığını bir mirasyedi gibi tüketmesine engel olmak için Peri böyle bir oyun hazırlamış ve artık yaşadıklarından sonra aklının başına geldiğini ve ders aldığını düşündüğü Cemal’in "imtihanını" sonlandırmaya karar vermiştir. Melek’i bir delikanlı vasıtasıyla evinden kaçırtan da odur. Cemal’e bütün parasını iade eder ve gidip daha önce sattığı konağı geri almasını ve Melek’le birlikte oraya yerleşmelerini söyler. Yazar, okurlarını daha da şaşırtmak için şöyle bir son sahne düzenlemiştir: Daniş Bey’in ilk bölümün sonunda konakta kendisini astığı yere gider ve onun ipi bağladığı yere bir ip bağlayıp üç kişi kuvvetlice çekerler. Tavandan düşen parça ile birlikte ortalığa elmas ve mücevherler saçılır! Meğer bu da Daniş Çelebi’nin uçukluklarından biri imiş, oğlum bir gün parasız kalır ve kendisini asmaya karar verirse ipi buraya takar, tavan düşer ve elmasları bulur diye düşünmüştür! Bu planından da bir defa karısı Peri’ye bahsetmiştir. Böylece Cemal yüklü bir hazineye daha kavuşur ve romanda mutlu son katmerlenmiş olur.

Ahmet Mithat Efendi bu romanda kendi şahsıyla birleştirdiği anlatıcıyı da roman kişilerinden biri gibi kurgulamıştır. Roman kişileri anlatıcı ile konuşurlar, hatta diğer kişilerin o sırada onun bulunduğu yerden geçip geçmediğini sorarlar.  Rakstan söz edilen bir yerde de “beş sene mukaddem Dağarcık serlevhalı mecmuamda “Raks” serlevhasıyla yazmış olduğum bent dahi hatırıma geldi” diyerek kendisini de yazar olarak metne dâhil eder. Bunun gibi bazı kurgu oyunları ve ilk bölümdeki Daniş Çelebi’nin eğlenceli maceraları romanı ilgi çekici ve eğlenceli hâle getirmektedir. Ancak ikinci, üçüncü ve dördüncü bölümlerde yazarın okurlarının zekâsını biraz hafife aldığını belirtmek gerekir.

Ahmet Mithat Efendi bu romanın ilk bölümünü Çengi Yahut Daniş Çelebi adıyla tiyatro eseri olarak da kaleme almış ve 1884 yılında yayınlamıştır. 

Yazarın biyografisi için bk. “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi